Coraz dalej

Każdy z nas został niby ten sam, lecz zmieniło się nasze bycie razem. Tydzień temu obudziliśmy się z siebie samych. Wystarczyło kilka dni, by zakłócić ten stan.

19.04.2010

Czyta się kilka minut

Piotr Matywiecki w swoim ostatnim tomie "Powietrze i czerń" dał nam taki wiersz: "z nieba / wycięto fotografie świętych / i ustawiono na Placu/ do kanonizacji / a ja chciałbym widzieć / samo niebo / a nie jego gazetę". W pierwszych odczuciach po tragicznej katastrofie pytaliśmy "co dalej?", obejmując tym pytaniem wszystkich. W istocie pytaliśmy więc "co dalej z nami?", tworząc bezwiednie wspólnotę opartą o dwa doznania: trwogi i braku odpowiedzi. Nie chodziło tu o pospolity strach przed czymś lub kimś konkretnym, lecz o wewnętrzne "trzęsienie duszy", z którego to niepokoju rodzi się chęć zrozumienia i wzajemnej pomocy.

Połączyło nas pytanie, gdyż uświadomiliśmy sobie, że wszystko, co zasadnicze, rozgrywa się w pytaniu właśnie, że to tam dojrzewa nasze człowieczeństwo, tam nie jesteśmy arogancko samowystarczalni, bowiem pytanie, w przeciwieństwie do odpowiedzi, jest otwartą, niczego nieskrywającą dłonią wyciągniętą ku światu. Zespoliło nas "zatrważające pytanie", będące wyrazem troski o nasze bycie razem. Nazywam to pytanie "zatrważającym", gdyż dotyczyło tego, co najbardziej istotne w nas jako w ludziach (wśród i dla innych ludzi), a nie dla siebie jedynie. Było to pytanie - trzęsienie duszy. A zatem takie, na które nie ma szybkiej i łatwej, gotowej odpowiedzi. Dlatego było tak bardzo różne od ulubionych przez polityków pytań retorycznych (żadne polityczne krasomówstwo nie udźwignie pytania, o którym mowa), nie było krzyżowym ogniem pytań (detektywistyczno-sądowa logika okazała się bezsilna, bowiem żadne "tak" lub "nie" nie dorasta do mocy tego pytania), nie było podchwytliwe (dlatego w pierwszym odruchu zamilkli dziennikarze, których ulubionym manewrem jest szukanie rzekomo ukrytych w słowach podtekstów).

Mimo niezwykłej wagi tego pytania, a może właśnie dzięki niej, dostrzegliśmy w nim "niebo". Rozświetlone straszną błyskawicą, to prawda, ale w tym ciemnym świetle wydawało się nam, że oto zastąpiliśmy samych siebie. Zrozumieliśmy Wielki Piątek. Że "coś" lepszego w nas zastąpiło nas dotychczasowych. Każdy z nas został niby ten sam, lecz zmieniło się nasze bycie razem. Obudziliśmy się z siebie samych. Wystarczyło kilka dni, by zakłócić ten stan. Zamiast "nieba" mamy "jego gazetę".

Czego nam zabrakło? Może zwykłego poczucia taktu: marszałek Sejmu nie musiał spieszyć się z oznajmieniem przypuszczalnego terminu wyborów, i choć słusznie wycofał się z obietnicy, jednak odczucie braku wrażliwości pozostało. Może wyczucia tego, że nadzwyczajność sytuacji wymaga zmiany dotychczasowego zaprogramowania: może nie wystarczy zawiesić ramówkę, może trzeba także, by ci, którzy do tej pory znani byli z nieprzejednanie krytycznej postawy wobec polityków, wycofali się choć na chwilę z pola widzenia. Pewnie byłoby godniej, gdyby gwiazda polskiego dziennikarstwa politycznego, czasem nadmiernie gorliwie przyciskająca do muru swoich rozmówców, aby dowieść przygotowanej tezy, usunęła się na kilka dni w cień, zamiast prezentować na ekranie swoje zapłakane oblicze. Zapewne przyzwoiciej byłoby, gdyby Szkło Kontaktowe, nigdy przecież (i chwała mu za to) niekryjące swych politycznych sympatii, zniknęło na tych kilka wieczorów.

Szkoda, że dziennikarzom nie starczyło męstwa, by wycofać się na kilkanaście choćby godzin, tak jak uczynili to znani polityczni adwersarze śp. Pana Prezydenta. Ale zdolność do wycofywania się, to cnota niebezpieczna dla ludzi mediów: mogą przecież nie wrócić lub wrócić z mniejszą siłą. Szkoda, że natrętnie patriotyczne komentarze, towarzyszące w "Wiadomosciach" I programu polskiej telewizji dramatycznym obrazom wywożonych z Moskwy trumien, nieuchronnie podsuwały rusofobiczne skojarzenia. Zamiast "nieba" otrzymaliśmy "jego gazetę".

Ale rzeczą chyba najważniejszą było to, że zbyt łatwo zaczęliśmy znajdować odpowiedzi. Patriotyzm, bohaterstwo, prawidłowości historii mające dowieść ofiarniczego sensu polskich dziejów - wszystkie te kategorie miały, co naturalne, stanowić nie tylko pocieszenie, ale jakby "zamykać" sprawę, wieńczyć ją spiżowym pomnikiem.

Ale tym samym sprawiliśmy, że umknęło nam to, że prawdziwe znaczenie 96 ofiar lotu do Smoleńska to namysł nad tym, co dalej z naszym byciem razem. Nic nie jest zamknięte, nie ma wiążącej odpowiedzi - przed nami wielka praca i wielkie wyzwanie pytania. Tymczasem w dążeniu do odpowiedzi, jakby chcąc najszybciej zakończyć wysiłek żałoby, zwolnić się z osobistego starania, zabrakło nam umiaru w pragnieniu zmonumentalizowania tragicznego wydarzenia i zamknięcia go w narodowym panteonie spraw wielkich i w jakimś sensie "załatwionych", "przebolałych", nie tych, które bolą i palą teraz i tutaj, ale tych, które należą już do historii.

Decyzja o wyborze miejsca wiecznego spoczynku śp. Pana Prezydenta i Jego Małżonki pokazała dobitnie, jak niebezpieczne jest takie dążenie do monumentalizacji, mające tyleż uhonorować Zmarłe Osoby, co stworzyć wrażenie, że zrobiliśmy już dla nich i dla siebie wszystko, co możliwe. Nie można się oprzeć wrażeniu, że znaleźliśmy sobie łatwe pocieszenie. Zamiast pytania - patetyczna odpowiedź. Czy nie to było powodem krytycznej zadumy Stanisława Brzozowskiego nad polskim społeczeństwem, kiedy pisał: "Zużywamy tradycję naszą, by z niej wysnuć otuchę dla samych siebie, ułudę estetyczną, mającą ozdobić przepływanie dni, lat, życia, nie myślimy o sobie jako rzeczywistych twórcach przyszłości...".

O tym, jak bardzo potrzebny jest umiar w procesie narodowej monumentalizacji, przekonaliśmy się już po kilku godzinach. Wybór Wawelu zakłócił to, co uderzało nas wszystkich w ciągu pierwszych dni po katastrofie - poczucie wspólnoty dogłębniejsze niż zazwyczaj, bowiem biorące się z zatrwożonego i zatrważającego pytania. Wspólnota, którą wtedy czuliśmy, szła dalej i nie potrzebowała insygniów narodowej historii. Nie dlatego, by je lekceważyła, lecz dlatego że prawdziwy sens tychże insygniów bierze się z głębokiego przeżycia jednostkowego losu, a nie z gromadzenia się pod jakimkolwiek sztandarem.

Waga i świętość takiego sztandaru bierze się z poczucia tragiczności, której każdy musi doświadczyć sam. Dopiero wtedy wspólnota jest mądra, dopiero wtedy jej symbole i święte miejsca naprawdę znaczą, naprawdę są "święte". Umiar daje poczucie siły, bowiem pozwala pokonać pokusy rozregulowania życia nadmiarem, przeciwstawia się łatwym zbiorowym entuzjazmom i upojeniom. Dzięki mierze ludzie trwają razem lepiej niż dzięki porywom i skrajnościom, gdyż to umiarkowanie stwarza przestrzeń do rozmowy i namysłu. Ludzie pełniący ważne funkcje publiczne powinni być strażnikami miary.

Pamiętając o niedawnej sprawie gorszącego sporu, który podzielił Kraków w sprawie honorowego obywatelstwa miasta dla Pana Prezydenta Lecha Kaczyńskiego, sprawie rozwiązanej właściwie tylko dzięki skromności i taktowi samego Pana Prezydenta, nietrudno było przewidzieć, że wybór miejsca wiecznego spoczynku da asumpt kolejnym swarom. Zlekceważenie tych dwóch okoliczności (niebezpieczeństwa, jakie niesie z sobą monumentalizacja, oraz zadziwiająca niewrażliwość na czas i miejsce objęte konsekwencjami ważnych decyzji), wynikające z braku szacunku dla umiarkowania, nie dodało należnego splendoru śp. Panu Prezydentowi i przyniosło wstyd nam samym.

Zamiast trudnego drążenia pytania, zasłoniliśmy się łatwą odpowiedzią. Zamiast na "najlepiej", postawiliśmy na "najwięcej". Zamiast "nieba" zobaczyliśmy "jego gazetę".

Dziękujemy, że nas czytasz!

Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →

Dostęp 10/10

  • 10 dni dostępu - poznaj nas
  • Natychmiastowy dostęp
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
10,00 zł

Dostęp kwartalny

Kwartalny dostęp do TygodnikPowszechny.pl
  • Natychmiastowy dostęp
  • 92 dni dostępu = aż 13 numerów Tygodnika
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
89,90 zł
© Wszelkie prawa w tym prawa autorów i wydawcy zastrzeżone. Jakiekolwiek dalsze rozpowszechnianie artykułów i innych części czasopisma bez zgody wydawcy zabronione [nota wydawnicza]. Jeśli na końcu artykułu znajduje się znak ℗, wówczas istnieje możliwość przedruku po zakupieniu licencji od Wydawcy [kontakt z Wydawcą]
Literaturoznawca, eseista, poeta, tłumacz. Były rektor Uniwersytetu Śląskiego. Stale współpracuje z „Tygodnikiem Powszechnym”. Członek Komitetu Nauk o Literaturze PAN, Prezydium Komitetu „Polska w Zjednoczonej Europie” PAN, Prezydium Rady Głównej Szkolnictwa… więcej

Artykuł pochodzi z numeru TP 17/2010