W trakcie napisów końcowych do „Kosmosu” kamera ciągle pracuje. Zagląda za „kulisy” filmowego planu, by odsłonić przed widzem działanie jego maszynerii: widzimy lampy, szyny, charakteryzację. Trudno dziś odczytywać ten gest inaczej jak pożegnanie i wyznanie. Zwłaszcza że sam film rozgrywa się raczej w kosmosie Żuławskiego niż Gombrowicza i aż roi się od „żuławskich” cytatów czy autocytatów. Bohater, młody pisarz Witold, który podczas wakacji w portugalskim pensjonacie pobudzony serią tajemniczych znaków próbuje narzucić rzeczywistości własny scenariusz, przypomina filmowego twórcę. Reżyser „Diabła” i „Opętania” tak samo obsesyjnie poszukiwał sensu w chaosie – pośród ludzkich namiętności, historycznych zawirowań, religijnych pytań. W świecie, który – mówiąc Gombrowiczem – wypadł z formy.

Począwszy od debiutanckiej „Trzeciej części nocy” (1971) pełno było w jego twórczości...