Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →
Na początku zaznaczmy: w polsko-izraelskiej awanturze, która wybuchła w sobotę 27 stycznia (w światowy dzień pamięci ofiar Holokaustu i dzień po tym, jak Sejm przyjął nowelizację ustawy o IPN) i w której zdążyli już zabrać głos izraelski prezydent, premier, liderzy partii opozycyjnych oraz instytut Yad Vashem – wcale nie chodzi o „polskie obozy”.
Naprawdę, trudno byłoby zarzucić Izraelczykom – akurat im – że nie wiedzą, kto zbudował obozy koncentracyjne i obozy zagłady. Ponadto na przestrzeni ostatnich lat w wielu wypowiedziach i oświadczeniach – także w tym wczorajszym – różne instytucje izraelskie, w tym instytut Yad Vashem, wspierały (tak, wspierały!) polskie sprzeciwy wobec tego krzywdzącego sformułowania. Wspólne stanowisko w tej sprawie rządy Polski i Izraela przyjęły też w dokumencie podpisanym w listopadzie 2016 r.
W emocjonalnej debacie, która rozpaliła izraelską opinię publiczną, nie chodzi o to, aby odebrać Polsce prawo do obrony przed fałszywymi oskarżeniami. O co więc chodzi?
Lapid kontra ambasada
W świetle tego, co powiedziano powyżej – o wspólnych stanowiskach czy dokumentach – niektóre głosy w dyskusji, od której ów pożar się zaczął, wydają się niedorzeczne. „Były polskie obozy śmierci i żadne prawo nigdy tego nie zmieni” – tak na swoim profilu społecznościowym napisał Jair Lapid, jeden z czołowych izraelskich polityków (sondaże sugerują, że może być w przyszłości premierem). Lapid jest znany z drażliwych reakcji w debacie o historii, bo pochodzi z rodziny dotkniętej Holokaustem i – jak sam mówi – także polską krzywdą (na Twitterze napisał, że jego babcię zabili „Niemcy i Polacy”).
Ambasada RP w Izraelu zareagowała błyskawicznie, odpowiadając Lapidowi – także za pośrednictwem Twittera – że jego „niepoparte twierdzenia pokazują jak ogromnie potrzebna jest edukacja o Holokauście, nawet tu w Izraelu”.
Izraelskie media chętnie cytowały potem tę mało dyplomatyczną wymianę zdań, przywołując jej kontekst: projekt ustawy, który w artykule 55a i b stanowi, że „kto publicznie i wbrew faktom przypisuje Narodowi Polskiemu lub Państwu Polskiemu odpowiedzialność lub współodpowiedzialność za popełnione przez III Rzeszę Niemiecką zbrodnie nazistowskie (…) podlega karze grzywny lub karze pozbawienia wolności do lat 3”. I dalej: „Niezależnie od przepisów obowiązujących w miejscu popełnienia czynu zabronionego niniejszą ustawę stosuje się do obywatela polskiego oraz cudzoziemca”.
„Przypisywanie współodpowiedzialności”
W istocie bowiem nie chodzi tutaj – gdy mowa o izraelskich reakcjach – o samo sformułowanie „polskie obozy”, lecz właśnie o cytowany artykuł. Albo, precyzyjniej rzecz ujmując, o jego możliwe interpretacje i o to, co może oznaczać w praktyce.
Na przykład – jak prokurator IPN (bo ustawa na niego nakłada ten obowiązek) ma interpretować tekst dziennikarski na temat – wyobraźmy sobie – hipotetycznego zjawiska antysemityzmu w kierownictwie Polskiego Państwa Podziemnego. Wszak chodzi tu o państwo polskie (podziemne, ale państwo) – czy można to zakwalifikować już jako „przypisywanie współodpowiedzialności państwu”? Albo: czy podejmowanie (nie przez naukowca czy artystę, bo tych ustawa wyłącza spod penalizacji, lecz np. przez dziennikarza) tematu szmalcowników i skali tego zjawiska w społeczeństwie – to także „przypisywanie współodpowiedzialności narodowi”? Czy stwierdzenie, że „Polacy mordowali w pogromach” znieważa już naród czy jednostki, i czy w związku z tym podlega penalizacji? Albo: co to znaczy „wbrew faktom”, skoro wobec tylu wydarzeń – jak Jedwabne czy Kielce – nie ma zgody historyków, a w każdym razie zgody co do wszystkich aspektów tych wydarzeń?
Izraelskie emocje
W Izraelu podniósł się raban, bo – po prostu – trudno zliczyć tutaj ludzi, w których przekazie rodzinnym pojawiają się np. historie o Polakach-szmalcownikach. Fakt: wielu Izraelczyków zareagowało histerycznie. Pojawiły się głosy, że oto Polska wprowadza prawo, które będzie karało za publiczne opowiadanie rodzinnych historii. Dziennik „Haaretz” tytułował swój tekst (w wydaniu angielskojęzycznym), że w Polsce karana ma być „każda wzmianka o polskich zbrodniach na Żydach”. Z kolei dziennik „Jediot Ahronot” zamieścił na okładce hasło „Prawda z Polski” i zamieścił historie kilku rodzin skrzywdzonych przez Polaków. Izraelscy przewodnicy zwrócili się do ministerstwa edukacji z pytaniem, czy mogą dalej bezpiecznie jeździć do Polski.
Na wieści o ustawie ostro reagowali – jak już powiedziano – najważniejsi politycy, w tym premier i prezydent. Ten pierwszy – jak mówią tutejsi eksperci – tylko dlatego, że Lapid jest jego głównym konkurentem w przyszłej walce wyborczej (a więc chodziło też o rozgrywkę wewnętrzną).
Czytaj także: Michał Okoński o Irenie Sendlerowej i pamięci Sprawiedliwych wśród Narodów Świata: "Nie zamieniajmy historii w polityczny oręż".
Ale gdyby szukać innych jeszcze przyczyn tak gwałtownych izraelskich reakcji, wydaje się, że swoją rolę odgrywa także kontekst: sytuacja wewnętrzna w Polsce po ostatnich wyborach. To nie pierwszy raz od roku 2015, gdy Izraelczycy słyszą, że w polskiej debacie publicznej nie ma miejsca na mówienie o wzajemnych krzywdach. Tutejsze media, które niemal przegapiły debatę toczącą się w Polsce od lat 90. XX wieku, teraz podniosły alarm. Ich zdaniem – podobnie, jak zdaniem specjalistów – artykuł 55 a i b nowelizowanej ustawy budzi wiele emocji właśnie dlatego, że zostawia pole do rozmaitej interpretacji, a dopóki w grę nie wejdzie orzecznictwo sądowe, trudno przewidzieć jego zastosowanie w praktyce.
No i jeszcze ta data. Znamienne, że projekt ustawy w takim kształcie został zaproponowany jeszcze w 2016 roku – i z niezmienionym artykułem 55 wszedł pod obrady Sejmu. W międzyczasie protestowali jedynie instytut Yad Vashem i prezydent Rivlin. Przyczyną obecnej awantury jest także moment jej przyjęcia: w przeddzień dnia pamięci o ofiarach Holokaustu.
Co dalej?
Polityczno-emocjonalna awantura ujawnia – nie po raz pierwszy przecież – głębokie, trudne do zaleczenia rany między Polakami i Żydami. Pokazuje, że nie da się ich zabliźnić szabatowymi kolacjami z ks. Rydzykiem czy kolejnymi medalami dla polskich Sprawiedliwych. Że są historie, które domagają się opowiedzenia, zanim w całości odejdzie ostatnie pokolenie, które tę tragedię przeżyło. Że ważne jest zrozumienie dla wzajemnych przeżyć.
Historii, zwłaszcza tej budzącej wielkie emocje, nie uda się zostawić historykom. To po prostu niewykonalne. Historią, zwłaszcza w ostatnich latach, coraz częściej zajmują się także politycy (dodajmy: nie tylko w Polsce czy Izraelu). Zarazem przyjmując przepisy prawne dotyczące interpretowania historii tak trudnej jak polsko-żydowska, politycy polscy siłą rzeczy biorą na siebie szczególną odpowiedzialność. Powinni – tak by się zdawało – rozważyć i to, jak przepisy te zostaną odebrane przez ludzi, których także dotyczą: w tym przypadku ofiar Holokaustu, ich rodzin i ich potomków. Jeśli tego nie zrobią, ryzykują, że prawo, które miało poprawić wizerunek Polski w świecie – może go niszczyć.
Ustawa opuściła Sejm, teraz zajmie się nią Senat. Jest jeszcze czas, aby nad nią pracować. Tylko czy jest wola?
