Nie wszystko tabu, co się święci

Jaką funkcję spełnia kultura wobec tabu? Ustanawia je czy pozwala przepracować?

09.02.2010

Czyta się kilka minut

Wiesław Rosocha, Malowany ptak, 1988 r. /
Wiesław Rosocha, Malowany ptak, 1988 r. /

Sens pojęcia tabu został we współczesnej dyskusji o kulturze rozmyty. Istnieją dziś przynajmniej trzy definicje tabu.

1) Pierwotny zakaz, który ogranicza zakres dopuszczalnych przez daną kulturę zachowań (np. tabu zabijania czy kazirodztwa). 2) Tabu wtórne, które jest często wykorzystywane w sporach kulturalnych i politycznych jako narzędzie ideologicznej krytyki (np. wtedy, gdy próbuje się zastopować proces ujawniania ciemnych stron przeszłości). 3) Nowy zakaz, wokół którego organizuje się dana wspólnota społeczna, a który powstaje najczęściej poprzez naruszenie starego tabu (np. gesty zaangażowanych artystów, którzy swoimi pracami zwracają uwagę na niesprawiedliwy charakter społecznych relacji, rozbijając ich opresyjną formę i zastępując ją nowym tabu, które chroni wykluczonych). Wszystkie trzy znaczenia pojawiają się w debatach o roli, jaką spełnia dziś kultura.

W Polsce w latach 1993-2008 doszło do ponad 90 przypadków działań cenzorskich w sferze kultury (według wyliczeń Indeksu ’73, organizacji pozarządowej działającej na rzecz wolności twórczej). Łatwo na ich podstawie ułożyć listę tematów uznawanych za kłopotliwe, drażliwe czy niepożądane - innymi słowy: naruszające tabu. Na szczycie listy znajdują się seksualność, obyczajowość, kwestie dotyczące religii i Kościoła, a także przeszłość narodowej wspólnoty.

Zgodnie z obiegową opinią większość kulturowych zakazów została już przełamana. W zeświecczonym społeczeństwie tabu - pierwotnie związane ze sferą sacrum - odgrywa coraz mniejszą rolę. Istnieje przekonanie, że można dziś powiedzieć i zrobić wszystko, a przekroczenie granicy tabu nigdy nie było tak łatwe. Z drugiej strony - na co wskazuje Wojciech J. Burszta (patrz str. 6) - wiele sfer społecznych podlega wtórnej tabuizacji. Tabu stanowi poręczne narzędzie w rozmaitych - nie tylko politycznych - sporach, które niejednokrotnie mają silne podłoże ideologiczne. Ta sprzeczność nadaje dynamikę współczesnej kulturze i czyni z tabu jeden z najważniejszych problemów społecznych.

Nie wszystkie przypadki jego naruszenia są zauważane, nie wszystkie przedzierają się do mediów, które mogłyby uczynić je tematem publicznej debaty. Niektóre jednak wywoływały głośne spory.

Pamiętamy żarliwe dyskusje (toczone także w Polsce), które w latach 90. wywołał film Martina Scorsese "Ostatnie kuszenie Chrystusa" według powieści Nikosa Kazantzakisa. Podobnie było z "Dzieciątkiem z Mâcon" Petera Greenawaya. Wtedy protestowały środowiska katolickie, wysuwające oskarżenia o naruszenie tabu oraz obrazę uczuć religijnych. Niedawno burzliwy spór wzbudził film "Tajemnica Westerplatte" Pawła Chochlewa, który ma pokazać inny obraz mjr. Henryka Sucharskiego. Wówczas głos zabrali publicyści i politycy, m.in. szef gabinetu premiera, a minister kultury był gotów do interwencji. Ten ostatni mówił, że pieniądze publiczne nie mogą trafiać do każdego, kto chce zrobić film na kontrowersyjny temat: ich rozdawnictwo musi zostać poddane kontroli, ponieważ niedopuszczalna jest sytuacja, w której zagrożone są symbole narodowe. W istocie za tą argumentacją stała próba ochrony określonego tabu.

Można oczywiście powiedzieć, że istnienie rozmaitych tabu jest niezbędnym warunkiem istnienia wspólnoty (pisze o tym Michał Bilewicz na str. 7). Pochopne działania na rzecz demitologizacji historii i ujawnienia ciemnych stron przeszłości mogą doprowadzić do rozpadu wspólnoty. Przy czym nie chodzi o zakaz badań naukowych, ukrywanie niepożądanych faktów, lecz - jak powiedział niegdyś jeden ze zwolenników tzw. polityki historycznej: w obiegu popularno-naukowym dobrze by było "»świętości« zbyt pochopnie nie szargać, a jeśli już się to czyni, to ostrożnie i bez osobistej satysfakcji z niszczenia konstytutywnych dla wspólnoty mitów czy wyobrażeń". Z drugiej jednak strony nieprzepracowane problemy powracają z jeszcze większą siłą i stają się jeszcze poważniejszym zagrożeniem dla wspólnoty.

Istnieją różne rodzaje tabu. Nie wszystkie mają tak istotne znaczenie i tak wielką siłę. Trudno przecież na jednej szali ustawiać próby naruszania sacrum i przekraczanie rozmaitych tabu towarzyskich czy salonowych. Chociaż te ostatnie stają się nieraz gorącym tematem medialnym, by wspomnieć niektóre filmy i publikacje dotyczące czołowych postaci polskiej kultury XX wieku (nową okazję do podobnych dyskusji stworzy zapewne książka Artura Domosławskiego o Ryszardzie Kapuścińskim).

Jednym z najsilniejszych tabu we współczesnej kulturze polskiej jest zakaz polityczności, o którym mówi na str. 4 Artur Żmijewski. Nasz rozmówca zwraca uwagę, że zaangażowanie artysty w sprawy społeczne i polityczne jest dziś traktowane z wielką podejrzliwością. Paradoks polega na tym, że artyści działają w granicach społeczeństwa. Nie są - jak w latach 90. - poza strukturą społeczną, nie tworzą bohemy, lecz dzielą z innymi wszystkie lęki społeczne. Za naruszenie tabu może ich spotkać kara i to nie tylko prawna, ale także instytucjonalna (tracą możliwość wystawiania swych prac, są marginalizowani przez instytucje kultury - przypadek Doroty Nieznalskiej).

W związku z zajmowaną pozycją współczesny artysta chce uczestniczyć w dyskusji o najważniejszych problemach społecznych. Skoro już jest wewnątrz struktury, to chciałby ją zmieniać. A jednak silnie działające tabu polityczności ogranicza jego działania, wywołując swoisty niedowład środków komunikacji artystycznej. Trudno zajmować stanowisko: nie ma jak i gdzie tego robić.

Oczywiste jest, że kultura jest sferą, która pozwala pomijanym treściom zaistnieć w sferze publicznej. To tu mogą wybrzmieć tezy funkcjonujące wyłącznie w wąskim gronie specjalistów. Można wymienić chociażby spektakle teatralne Grzegorza Jarzyny, Krzysztofa Warlikowskiego czy Jana Klaty, ale też prace Rafała Jakubowicza, Grzegorza Klamana, Katarzyny Kozyry, Zbigniewa Libery czy Artura Żmijewskiego. Wymienieni artyści tak skutecznie naruszali tabu, że ich działania były często dezawuowane i ośmieszane. Krytycy przekonywali, że ich jedyną motywacją było zdobycie taniego poklasku, sięganie po promocyjne chwyty. Niczym mantrę powtarzano: to tylko prowokacja. Jednocześnie na łamach tych samych gazet pojawiały się artykuły ujawniające najbardziej intymne informacje na temat znanych osób. Dziennikarskie newsy obyczajowe znajdowały obrońców odwołujących się do moralnych usprawiedliwień takich praktyk. Artyści na podobną życzliwość raczej nie mogli liczyć.

Dziękujemy, że nas czytasz!

Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →

Dostęp 10/10

  • 10 dni dostępu - poznaj nas
  • Natychmiastowy dostęp
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
10,00 zł

Dostęp kwartalny

Kwartalny dostęp do TygodnikPowszechny.pl
  • Natychmiastowy dostęp
  • 92 dni dostępu = aż 13 numerów Tygodnika
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
89,90 zł
© Wszelkie prawa w tym prawa autorów i wydawcy zastrzeżone. Jakiekolwiek dalsze rozpowszechnianie artykułów i innych części czasopisma bez zgody wydawcy zabronione [nota wydawnicza]. Jeśli na końcu artykułu znajduje się znak ℗, wówczas istnieje możliwość przedruku po zakupieniu licencji od Wydawcy [kontakt z Wydawcą]
Urodzony w 1978 r. Aktywista literacki, filozof literatury, eseista, redaktor, wydawca, krytyk i tłumacz. Dyrektor programowy Festiwalu Conrada. Redaktor działu kultury „Tygodnika Powszechnego”. Dyrektor programów literackich Fundacji Tygodnika Powszechnego.… więcej
Krytyk sztuki, dziennikarz, redaktor, stały współpracownik „Tygodnika Powszechnego”. Laureat Nagrody Krytyki Artystycznej im. Jerzego Stajudy za 2013 rok.

Artykuł pochodzi z numeru TP 07/2010