Ubogo, choć ambitnie

Wojna w Iraku podzieliła Zachód. Jednym ze zwycięzców europejsko-transatlantyckiego sporu okazuje się Polska: włączona do NATO i wkrótce do UE, pokazała się jako europejski "gracz", ryzykujący wysłanie żołnierzy na wojnę u boku USA, a teraz będzie dowódcą jednej ze stref w Iraku i w efekcie może "pośrednikiem", scalającym na powrót NATO. Dla krajów Unii Europejskiej Polska stała się partnerem świadomym swego znaczenia. Spośród nich głównie Niemcy muszą nauczyć się, że Polacy nie tylko proszą. A jak Polska prezentuje się w niemieckiej stolicy?

25.05.2003

Czyta się kilka minut

Ciągle mam wrażenie, że to tylko piękny sen" - powtarzał pewien polski znajomy, gdy 16 kwietnia maszerowaliśmy razem przez Unter den Linden, reprezentacyjną ulicę Berlina, do ministerstwa spraw zagranicznych. Pogoda była piękna, prawdziwie wiosenna. Tego właśnie dnia "piękny sen" mojego znajomego miał stać się rzeczywistością. W odległych Atenach podpisywano traktat akcesyjny o przystąpieniu do Unii Europejskiej dziesięciu nowych krajów, a na dziedzińcu berlińskiego MSZ trwała równocześnie wielka feta; popijając szampana, zaproszeni goście, w tym ambasadorzy "Dziesiątki", mogli śledzić przebieg uroczystości na żywo na wielkim ekranie.

W Berlinie, gdzie współczesność tak mocno splata się z historią, wiele dat budzi skojarzenia z II wojną światową. Także 16 kwietnia: tego dnia, roku 1945, rozpoczął się ostatni rozdział z dziejów "Tysiącletniej Rzeszy" - wojska sowieckie, wspomagane przez polskie dywizje, rozpoczęły ofensywę przez Odrę, aby po dwóch tygodniach krwawych walk, 2 maja, wywiesić na Reichstagu zwycięskie sztandary.

Tego dnia, 58 lat później, mało kto wraca jednak pamięcią do tamtej wiosny, a na dziedzińcu niemieckiego MSZ można odnieść wrażenie, że Polska - największy spośród tych 10 krajów i zarazem najważniejszy dla Niemiec nowy członek Unii - jest nie gościem, ale organizatorem całej ceremonii: oprawę muzyczną zapewnia pianista z Warszawy, wielka brama - wystawiona na środek sceny i symbolizująca otwarcie Unii na "nowicjuszy" - przyjechała z Poznania, a podczas części nieoficjalnej posilającym się gościom przygrywa popowy zespół z Polski. Tak, tego dnia Polska wypadła w Berlinie wyśmienicie.

Wstydliwa plama

Inny zupełnie, i to katastrofalny wizerunek Polski prezentuje się berlińczykom oraz turystom tuż obok, jakieś 10 minut drogi na piechotę od budynku MSZ. Tutaj, w najbardziej atrakcyjnym miejscu, jakie tylko można wyobrazić sobie w niemieckiej stolicy - przy Unter den Linden, ulicy porównywalnej z Krakowskim Przedmieściem w Warszawie, znajduje się ambasada Rzeczpospolitej Polskiej. A właściwie to, co kiedyś było ambasadą: tuż obok Bramy Brandenburskiej, obok budowli historycznych, dziś odrestaurowanych, obok nowoczesnych konstrukcji powstałych po zjednoczeniu Niemiec, naprzeciw masywnego kompleksu ambasady rosyjskiej, wzniesionej w czasach stalinowskich i w stosownym stylu - tam właśnie trwa szary klocek, emanujący zakonserwowanym urokiem nieistniejącej już Niemieckiej Republiki Demokratycznej.

Budynek polskiej ambasady jest zamknięty na głucho od prawie trzech lat. Powoli niszczejąca, szkaradna budowla, wzniesiona w biurowo-przaśnym stylu w czasach, gdy w Berlinie Wschodnim rządził Erich Honecker, zdążyła stać się elementem krajobrazu śródmieścia i obiektem kpin berlińczyków. Nawet kierowca legendarnej linii numer "100", łączącej dwa berlińskie City - we wschodniej i zachodniej części miasta - nie może powstrzymać się od rzucenia przez mikrofon paru ironiczno-pogardliwych uwag, kiedy autobus przesuwa się obok ponurego gmaszyska.

- W tej chwili nie mam, niestety, do zakomunikowania nic nowego, jeśli chodzi o planowaną budowę nowego budynku naszej ambasady - mówi ambasador Andrzej Byrt w rozmowie z "Tygodnikiem". Ambasadorem Polski w Republice Federalnej Byrt jest po raz drugi. Kiedy opuszczał Berlin w 2001 r., wyburzenie starego budynku i rozpoczęcie budowy nowego, atrakcyjnego i reprezentacyjnego gmachu wydawało się postanowione. Jednak wkrótce potem Warszawa wstrzymała ambitne plany. Oficjalny powód: brak pieniędzy w budżecie polskiego MSZ, spowodowany także przez wydatki na integrację Polski z Unią. Zastrzeżenia miał też wzbudzić projekt nowej ambasady, autorstwa grupy warszawskich architektów pod kierunkiem Marka Budzyńskiego: polskie MSZ uznało, że jest zbyt pompatyczny i kosztowny.

Kiedyś jednak, i to zapewne prędzej niż później, Polska będzie musiała coś zrobić z problemem, z którym uporały się już bodaj wszystkie kraje po przeniesieniu stolicy Niemiec z Bonn do Berlina. Tacy Węgrzy na przykład, którzy jeszcze kilka lat temu rezydowali także przy Unter den Linden, mogą chwalić się dziś nowoczesnym, atrakcyjnym gmachem, postawionym na miejscu szpetnego budynku pamiętającego czasy NRD. Takie państwa jak Francja czy Wielka Brytania dawno już zbudowały bądź też odbudowały swe ambasady w miejscu historycznych placówek dyplomatycznych, zburzonych w czasie wojny. Reprezentacyjna i nowoczesna ma być także nowa ambasada polska - tak przynajmniej chciałby ambasador Byrt.

Zanim to jednak nastąpi, polscy dyplomaci muszą zadowolić się ciasnymi pomieszczeniami dawnej Polskiej Misji Wojskowej, która przed 1989 r. akredytowana była w Berlinie Zachodnim przy przedstawicielstwie trzech zachodnich mocarstw (USA, Wielkiej Brytanii i Francji), sprawujących formalnie kontrolę nad tą częścią podzielonego miasta. To tymczasowe schronienie mieści się wprawdzie w pięknej, starej willi w światowej dzielnicy Grunewald, nie jest jednak rozwiązaniem trwałym. Kiedyś, jak słyszymy, problem zostanie rozwiązany. Ale póki to "kiedyś" nastąpi, walący się budynek przy Unter den Linden pozostaje - niech wybaczone będzie mocne słowo - wstydliwą plamą na wizerunku Polski w Berlinie.

Zaproszenie do Polski

Zmiana miejsca: jesteśmy w Instytucie Polskim (Polnisches Kulturinstitut) przy Liebknechtstrasse. To geograficzne centrum Berlina, które przed 1989 r. należało do wschodniej części miasta, stolicy NRD. Przy Liebknechtstrasse smętne ślady tej przynależności widoczne są na każdym kroku. Tuż obok pnie się w górę słynna wieża telewizyjna, gigantyczna konstrukcja, postawiona ze względów propagandowych w tak centralnym miejscu, gdzie była i jest głównie zawadą. Także sama Liebknechtstrasse powstała po 1945 r. na wzór sowiecki jako tzw. magistrala; później otoczona została nudnymi wieżowcami z wielkiej płyty. Dzisiaj całość jest już niemal zabytkiem, upamiętniającym lata 70., w których socjalistyczni architekci i planiści tak właśnie wyobrażali sobie nowoczesne życie. Jakiego wysiłku nie podjęłaby dyrektorka Instytutu Joanna Kiliszek i dziesięcioro jej pracowników, z tego miejsca nigdy chyba nie uda im się przepędzić zatęchłego wspomnienia po NRD.

Co nie znaczy, że w Instytucie nic się nie zmieniło - przeciwnie, zmieniło się bardzo wiele i to na pozytywne. Także w atmosferze tego miejsca. Kiedyś wchodzący do Instytutu witani byli mieszanką niechęci i nieufności; od kiedy dyrektorem została Joanna Kiliszek, powitanie takie zastąpiła serdeczność - szczera i otwarta. A na brak zainteresowania Instytut Kultury Polskiej skarżyć się nie może. Jego ofertę wypełnia co miesiąc około tuzina rozmaitych imprez: wystawy, koncerty, projekcje kinowe, wykłady, dyskusje panelowe. Czasem przychodzi paruset gości albo więcej, na przykład na wystawy polskich artystów, czasem tylko kilkadziesiąt. Przy tak wielkiej kulturalnej różnorodności, jaką ma do zaoferowania niemiecka stolica, jest to jednak bilans świetny. A wszystko wskazuje na to, że tendencja rosnąca utrzyma się.

Dni Instytutu w socrealistycznym otoczeniu są bowiem policzone: na koniec 2004 r. planowana jest przeprowadzka do budynku wprawdzie nieco mniejszego, ale położonego w o wiele atrakcyjniejszym miejscu: w okolicy Hackescher Markt, tam, gdzie spotyka się - prawdziwa czy wirtualna - berlińska "młoda scena". Co jednak istotniejsze, w rejonie swoje siedziby mają instytucje pokrewne: angielski British Center, hiszpański Kulturinstitut Cervantes oraz niemiecki Goethe-Institut. Sąsiedztwo to także nowe możliwości: imprezy kameralne będą organizowane w nowych, mniejszych pomieszczeniach Instytutu, większe wydarzenia kulturalne, dla kilkusetosobowej publiczności, na "zewnątrz", np. projekcje filmów w znanym kinie "Babilon", a koncerty jazzowe w kultowych berlińskich klubach. W planach jest też intensywniejsza niż dotąd współpraca z instytutami kultury innych krajów europejskich. Ona zresztą już trwa: pod koniec kwietnia Instytut Polski i Institute Français zorganizowały w Maison de France przy bulwarze Kurfürstendamm interesujące i oblegane przez publiczność sympozjum o tożsamości kulturowej: "Niemcy, Francja, Polska - trzy drogi w europejskiej historii", z udziałem znanych historyków i politologów z tych krajów.

- Wszystko, co robi Instytut Kultury Polskiej, traktujemy jako rodzaj zaproszenia do odwiedzenia Polski - tak Joanna Kiliszek opisuje w rozmowie z "TP" motto Instytutu i jego pracy, kulturalnej oraz (jak to mówią politolodzy) przed-politycznej zarazem.

W ciszy i spokoju

Najmłodszym reprezentantem Polski jest przedstawicielstwo instytucji starej i szacownej: 2,5 roku temu Polska Akademia Nauk utworzyła swoje "Centrum Naukowe w Berlinie". Najpierw pod kierunkiem prof. Franciszka Gruczy, a teraz prof. Cezarego Króla, "Centrum" zorganizowało dotąd około tuzina konferencji na najrozmaitsze tematy. W ten sposób Polska poszła za przykładem Amerykanów, którzy utrzymują w Berlinie aż dwie instytucje naukowo-polityczne, American Academy i Aspen Institute, i Francuzów, mających - prócz zajmującego się kulturą Centrum Francuskiego (Centre Français) - także naukowo-polityczne Centrum im. Blocha (Centre Bloch).

W porównaniu z Amerykanami czy Francuzami polskie próby zaistnienia w Berlinie również na polu naukowym - i w tym sensie także naukowo-politycznym - wypadają jednak skromnie. Przyczyną jest nie tyle brak umiejętności, lecz pieniędzy. "Centrum Naukowe w Berlinie" to właściwie tylko dwóch ludzi - prof. Król i dr Edmund Dmitrów - oraz niewielki budżet. Także berlińska publiczność naukowo-polityczna jak do tej pory niemal nie zauważyła istnienia "Centrum".

Owszem, ośrodek PAN nawiązał kontakty z niemieckimi instytucjami (jak Deutsche Forschungsgemeinschaft czy Max-Planck-Gesellschaft) i uniwersytetami. Ale na jego pracy fatalnie ciąży położenie: mieści się w Pankow, dzielnicy nie mającej dobrej opinii. Przed 1990 r. rezydowali tu prominenci NRD-owskiego państwa i partii komunistycznej, i w ten sposób Pankow stało się symbolem NRD. Utrudnieniem poważniejszym niż przeszłość jest jednak fakt, że dziś dzielnica znalazła się na obrzeżach kulturalno-intelektualnego i politycznego centrum Berlina, poza głównymi arteriami komunikacji miejskiej. W mieście, w którym dotarcie z jednego krańca na drugi zabiera przy niekorzystnych połączeniach kilka godzin, bywa to czynnikiem decydującym. Dlaczego więc "Centrum" znalazło się właśnie tu? Budynek przy Rondzie Majakowskiego, który PAN dzierżawi od polskiego ministerstwa spraw zagranicznych na korzystnych warunkach, był kiedyś rezydencją ambasadora PRL, który - jak wielu jego kolegów z krajów "bloku wschodniego" - osiadł w Pankow.

Cisza i spokój sprzyjają może pracy naukowej, ale szanse na ściągnięcie do Pankow berlińczyków zainteresowanych tym, co może zaoferować PAN, są niewielkie. Przykład: niedawno "Centrum" zorganizowało naprawdę ciekawą konferencję na temat "Mord w Katyniu - o historii kłamstwa w służbie polityki". Oprócz Króla i Dmitrowa wykłady wygłaszali dwaj niemieccy historycy, jedyni, jacy po wojnie zajmowali się Katyniem: dr Gerd Kaiser z Niemiec Wschodnich, autor książki "Katyn - Das Staatsverbrechen, das Staatsgeheimnis" ("Katyń - zbrodnia i tajemnica państwowa"; wydanej oczywiście po 1990 r.) oraz dr Franz Kadell z Niemiec Zachodnich, autor pracy "Die Katyn-Lüge" ("Kłamstwo katyńskie"). Ciekawy temat, zwłaszcza dla Niemców, ciekawe wykłady, do tego projekcje filmowe, ale cóż z tego... Trudno mówić o sukcesie, gdy w konferencji udział wzięło może ze 20 osób - bilans wręcz żałosny.

Może jednak i tutaj nastaną wkrótce lepsze czasy? - Tak, PAN musi się stamtąd wynieść, musi swoje imprezy organizować w atrakcyjnych miejscach w centrum miasta - mówi ambasador Byrt i oferuje PAN-owi pomoc w poszukiwaniu takich miejsc. W grę wchodziłoby wypożyczenie na konkretne imprezy np. atrium siedziby Deutsche Bank przy Unter den Linden lub hotel "Adlon" przy Placu Paryskim, tuż koło Bramy Brandenburskiej. Jeśli temat będzie atrakcyjny, można będzie szukać sponsorów. Byrt, specjalista od spraw gospodarczych, ma kontakty w Niemczech i Polsce. Może z pomocą ambasady uda się wyprowadzić "Centrum" z odosobnienia w Pankow.

"Rób dobrze i mów o tym"

"Sztuka, która nie jest rozumiana, niewiele jest warta" - powiedział kiedyś słynny niemiecki dramaturg Bertolt Brecht. Parafrazując, prawdę tę można zastosować także do polskiej obecności w Berlinie: jaki jest pożytek z solidnej pracy, jeśli prowadzona jest ona "pod korcem" i nie jest zauważana przez tych, do których powinna być kierowana? Amerykanie powiadają: "Rób dobrze i mów o tym". Mało co polepsza tak wizerunek kraju, jak eksport kultury i nauki. Tuż przed wejściem Polski do Unii działalność przed-polityczna w stolicy Niemiec staje się jeszcze istotniejsza. W końcu Polska ma do zaoferowania Niemcom o wiele więcej niż tylko tanią siłę roboczą.

Przełożył Wojciech Pięciak
Joachim Trenkner - wieloletni reporter m.in. amerykańskiego tygodnika "Newsweek" i zachodnioberlińskiej telewizji, jest stałym współpracownikiem "TP".

Dziękujemy, że nas czytasz!

Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →

Dostęp 10/10

  • 10 dni dostępu - poznaj nas
  • Natychmiastowy dostęp
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
10,00 zł

Dostęp kwartalny

Kwartalny dostęp do TygodnikPowszechny.pl
  • Natychmiastowy dostęp
  • 92 dni dostępu = aż 13 numerów Tygodnika
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
89,90 zł
© Wszelkie prawa w tym prawa autorów i wydawcy zastrzeżone. Jakiekolwiek dalsze rozpowszechnianie artykułów i innych części czasopisma bez zgody wydawcy zabronione [nota wydawnicza]. Jeśli na końcu artykułu znajduje się znak ℗, wówczas istnieje możliwość przedruku po zakupieniu licencji od Wydawcy [kontakt z Wydawcą]
(1935-2020) Dziennikarz, korespondent „Tygodnika Powszechnego” z Niemiec. Wieloletni publicysta mediów niemieckich, amerykańskich i polskich. W 1959 r. zbiegł do Berlina Zachodniego. W latach 60. mieszkał w Nowym Jorku i pracował w amerykańskim „Newsweeku”.… więcej

Artykuł pochodzi z numeru TP 21/2003