W wydanym na wojennym wygnaniu w ­Ameryce eseju „Mythos und Alterstil” Hermann Broch (1886-1951) pisał wprost: „Czym stały się obecnie stare problemy literatury, kwestie miłości, małżeństwa, zdrady i zazdrości, kiedy morderstwo, gwałt i zniszczenie zagrażają bez przerwy człowiekowi i poza smutkiem i żałobą nie pozostaje nic? I jaki malarz zapraszałby widza na odpoczynek wśród idyllicznych drzew jego pejzaży, skoro pejzaże tej ziemi stały się wyłącznie drogami ucieczek i prześladowań?”.

Wiadomo, że cokolwiek dziś piszemy, towarzyszy nam, piszącym „wbrew sobie” (Hannah Arendt nazwała Brocha ­„pisarzem wbrew sobie”), poczucie dyskomfortu; wiadomo, że nawet w obliczu wojennych zbrodni karuzela się kręci, że ta beznadziejna fraza „życie toczy się dalej” jest w swej głupocie prawdziwa. Głupie życie.

Ich oczy

Ale jeszcze ten obraz pejzaży zamienionych w miejsca...