Krew i pieniądze

Piotr Adamski w swoim kinowym debiucie rozwija scenariusz, w którym świat po cywilizacyjnej katastrofie pozornie wcale się nie zmienił – żyje się, konsumuje, planuje. Tymczasem na grodzonych osiedlach rządzi prastary kodeks honorowy, wspomagany przez powszechny dostęp do broni. W warunkach polskich taka wizja zdaje się odległa, a równocześnie niepokojąco prorocza.

Zazwyczaj opowieści o dystopijnym świecie, w którym odżywa archaiczne prawo rodowej zemsty, dotyczą nieuprzywilejowanych klas społecznych albo grup wyjętych spod prawa. Historia napisana przez Adamskiego i współscenarzystę Michała Grochowiaka rozgrywa się wśród wykwintnych przedstawicieli klasy średniej, w scenerii jakby żywcem wziętej z katalogu Ikei. Wspomniany zatarg krwi toczy się między dwiema rodzinami, Nowaków i Kowalskich, nie pozostawiając złudzeń co do tego, gdzie jesteśmy. Równocześnie tytuł „Eastern” sięga po tropy i rekwizyty rodem z Dzikiego Zachodu – czyżby Polska była więc Dzikim Wschodem? Film zachęca nas do wielu (może nawet zbyt wielu) interpretacji, lecz jedna z nich wydaje się oczywista: oglądamy plemienną wojnę, która zbiera krwawe żniwo i próżno wypatrywać jej końca. Kiedy dziewczyna od Kowalskich w odwecie zabija syna Nowaków i zgodnie z panującym obyczajem pojawia się na pogrzebie ofiary, za niedługi czas sama będzie musiała zginąć. Rytuału ma dopełnić siostra zamordowanego i to właśnie pochodzące ze zwaśnionych stron młode kobiety podejmują w filmie próbę, ażeby raz na zawsze przerwać ów łańcuch przemocy. Czy jednak uciekająca od swego przeznaczenia dziewczyna ze strzelbą ma szansę stać się zaczynem zmiany?

Wiele na to wskazuje. To kobietom przypisuje się zwykle tzw. miękkie kompetencje, dla jednych za sprawą kultury (wszak to dziewczynki wychowuje się, by „łagodziły obyczaje”), dla innych przez biologię (jakoby z racji tego, że mogąc dawać życie, są bardziej skłonne do chronienia go). Psychoanalitycy nazwaliby to zwycięstwem popędu życia nad popędem śmierci. W końcu, wedle logiki zemsty, córka Nowaków, zabijając młodą Kowalską, sama stanie się potencjalną ofiarą – buntując się przeciwko okrutnemu kodeksowi może zatem uratować również siebie. Ciekawa zresztą gra toczy się w „Easternie” między tym aspektem „zwierzęcym” a pielęgnowaną rytualnością, która ma za zadanie konserwować sztywny patriarchalny układ. Najlepiej streszcza owe zależności pojęcie „wykupu krwi”, zbudowane z jednej strony na rodzinnych więzach, a z drugiej na kulcie pieniądza. Także honor, odmieniany tu przez wszystkie możliwe przypadki, to nic innego jak jeszcze jedna manifestacja ślepej siły.

Reżyser tej opowieści trafił do kina prosto z galerii sztuki współczesnej, po drodze zrobił jeszcze krótkometrażówkę „Otwarcie” osadzoną w tym środowisku, i podczas seansu każdym nerwem odczuwa się te powinowactwa. Jako artysta wizualny Adamski posiada charakterystyczny sposób myślenia o filmie – pewną nadwyżkę formy, intelektualny dystans, maksymalnie wystudzone emocje. „Eastern” ma wiele z konceptualnego eksperymentu: bywa wyjątkowo oszczędny w słowach i ruchach kamery, nie boi się statycznych kadrów i pustych przebiegów, lubi też operować kontrastem czy równie zaskakującą analogią. Bezpardonowo zderza ze sobą sterylny świat identycznych domków, centrów handlowych i kancelarii notarialnych z tym, co przemocowe i pierwotne. W telewizorze Krystyna Czubówna czyta swoim hipnotycznym głosem o okrutnym życiu sawanny, a już za chwilę oglądamy polowanie na człowieka, które w pewnym momencie przenosi na teren pogrążonego w ciemnościach ogrodu zoologicznego. Żałobna pieśń w wykonaniu Marcina Czarnika sąsiaduje z hiphopowym kawałkiem zespołu PRO8L3M i trybalnymi rytmami Huberta Zemlera.

Twórcy „Easternu” pozostawiają swemu widzowi rozległą przestrzeń, ażeby wypełniał ją do woli filmowymi czy mitologicznymi skojarzeniami. Może to być dobrodziejstwem i zarazem przekleństwem tego filmu. Nie każdy przecież ma obowiązek taki wysiłek podejmować, a ilość niewiadomych w fabularnym rebusie tyleż inspiruje, co deprymuje. Oby jednak podobnych autorskich debiutów było w polskim kinie jak najwięcej. W ich produkcji wyspecjalizowało się Studio Munka, producent „Cichej nocy” Piotra Domalewskiego czy „Supernovej” Bartosza Kruhlika. W tym wypadku niewielki budżet daje o sobie znać, ale też przekłada się jakoś na stworzenie przed kamerą umownego świata, który odważnie balansuje między fałszywym realizmem i całkiem realną fantazją. A debiutujące na dużym ekranie Maja Pankiewicz jako córka Nowaków i młodziutka Paulina Krzyżańska w roli Kowalskiej stworzyły świetny siostrzany duet wrażliwych twardzielek. Tylko one potrafią zakwestionować zastany świat – niby uporządkowany, choć tak naprawdę tragicznie podzielony, zainfekowany nieuleczalnym wirusem zemsty i w konsekwencji zmierzający do samozagłady. ©

EASTERN – reż. Piotr Adamski. Prod. Polska 2019. Dystryb. Against Gravity. Premiera kinowa filmu została przesunięta.