Izrael nad przepaścią

To jedna z wielkich zagadek XX wieku: dlaczego Mossad nie przewidział, że 6 października 1973 r. Egipt i Syria zaatakują Izrael? Wtedy – w Dzień Pojednania, największe święto judaizmu – państwo żydowskie stanęło w obliczu klęski.

30.09.2013

Czyta się kilka minut

Gdy minęło już zagrożenie: izraelscy żołnierze w końcowej fazie wojny Jom Kipur; październik 1973 r. / Fot. David Rubinger / TIME LIFE PICTURES / GETTY IMAGES
Gdy minęło już zagrożenie: izraelscy żołnierze w końcowej fazie wojny Jom Kipur; październik 1973 r. / Fot. David Rubinger / TIME LIFE PICTURES / GETTY IMAGES

W Izraelu nazywana „wojną Jom Kipur” (od nazwy wielkiego święta żydowskiego, które w 1973 r. przypadło tego dnia), w krajach arabskich nosi po prostu nazwę „wojny październikowej”. Dziś, 40 lat później, znamy coraz więcej okoliczności porażki – właściwie klęski – wywiadu izraelskiego. Dał się on wywieść w pole: nie dostrzegł, że Izraelowi grozi atak sąsiadów.

Połączona egipsko-syryjska ofensywa była początkowo tak skuteczna, że przywódcy Izraela zaczęli się zastanawiać, czy są w stanie ją odeprzeć. W pośpiechu mobilizowano rezerwistów, podciągano jednostki pancerne na Synaj i Wzgórza Golan, gdzie koncentrowało się arabskie natarcie. Izraelskie lotnictwo – też owiane legendą, odkąd podczas wojny w 1967 r. w kilka godzin unicestwiło siły powietrzne Egiptu i Syrii – teraz nie mogło wiele zdziałać. Podobnie jak izraelskie czołgi. Okazało się, że armie Egiptu i Syrii mają nowoczesną broń przeciwlotniczą i przeciwpancerną, dostarczoną przez Związek Sowiecki. W pierwszych dniach wojny straty Izraelczyków były tak wielkie, iż izraelscy politycy poważnie obawiali się, że ich kraj nie tylko przegra tę wojnę, lecz – że może w ogóle nie przetrwać... Ale po kolei.

ODZYSKAĆ SYNAJ – I DUMĘ

Inicjatorem uderzenia na Izrael był egipski prezydent Anwar Sadat, który szefem państwa został w 1970 r., po śmierci prezydenta Nasera. Uważany początkowo za prezydenta „przejściowego” – błędnie, jak się miało okazać – Sadat konsekwentnie postawił na odzyskanie Półwyspu Synaj: egipskiego terytorium, które Izrael zdobył podczas „wojny sześciodniowej” w 1967 r. Sadat zdawał sobie sprawę, że armia egipska nie jest w stanie pokonać armii Izraela. Uznał jednak, że skuteczny atak na Synaju i zajęcie choćby części półwyspu pozwoli odzyskać utraconą dumę arabską – i otworzy drogę do dalszych rewindykacji straconych terytoriów.

Egipt dobrze przygotował się do tej wojny. Poluzował związki wojskowe z Moskwą, uznając, że hamuje ona jego wojenne zamiary. Sadat zdecydował się nawet na wyrzucenie sowieckich doradców wojskowych z Egiptu, co zostało dostrzeżone w Waszyngtonie, ale – na razie – nie doprowadziło do odwrócenia sojuszy i przejścia Egiptu do obozu zachodniego w „zimnej wojnie”. Przez wiele miesięcy Sadat i jego dowódcy, w porozumieniu z Syrią, skutecznie maskowali więc przygotowania do wojny. W tym celu w 1973 r. Egipcjanie kilkakrotnie podnosili napięcie na Bliskim Wschodzie, zmuszając Izraelczyków do ogłoszenia mobilizacji – i potem do jej wstrzymywania. Takie fałszywe alarmy dodatkowo uśpiły czujność izraelskich wojskowych i polityków.

TAJEMNICZA WIZYTA

Niemniej było kilka poważnych sygnałów – dla Izraela i dla USA – że szykuje się atak na państwo żydowskie. Latem 1973 r., podczas szczytu amerykańsko-sowieckiego w USA, Leonid Breżniew ostrzegł Henry’ego Kissingera, sekretarza stanu USA, że utrzymywanie przez Izrael kontroli nad terenami zdobytymi w 1967 r. powoduje, iż arabscy przywódcy czują się upokorzeni; dlatego będą dążyć do wojny przeciw Izraelowi, a Moskwa nie może ich powstrzymać. Ale ostrzeżenie Breżniewa nie zostało odczytane jako groźba wojny – ani w USA, ani w Izraelu.

25 września 1973 r. w Tel Awiwie wylądował wojskowy helikopter, na pokładzie którego znajdował się szczególny gość. Zaraz po wylądowaniu udał się na spotkanie z premier Gołdą Meir. W precyzyjnych słowach ostrzegł władze Izraela, że wkrótce mogą spodziewać się połączonego ataku armii Egiptu i Syrii. Pani Meir przyjęła tę informację, otrzymało ją też wąskie grono osób decydujących o polityce bezpieczeństwa Izraela.

Z informacji nie zrobiono żadnego użytku. Do dziś izraelski rząd nie przyznaje oficjalnie, kim był ów tajemniczy gość – zaś w sąsiedniej Jordanii sprawa ta podlega do dziś cenzurze. Informatorem władz izraelskich był bowiem... sam monarcha Jordanii, nieżyjący już król Husajn. Kilka dni wcześniej o groźbie wojny mówił też Amerykanom. Choć publicznie Husajn deklarował solidarność z państwami arabskimi – i nawet formalnie włączył się do wojny w październiku 1973 r. – to jednak król obawiał się klęski Izraela. Osłabienie tego państwa, nie wspominając już o jego zniszczeniu, nie leżało w interesie monarchii jordańskiej.

ZIĘĆ OSTRZEGA MOSSAD

28 września kolejne ostrzeżenie o wojnie przekazał Amerykanom szef sowieckiej dyplomacji Andriej Gromyko. Równocześnie o groźbie wojny zaczęła ostrzegać amerykański rząd Centralna Agencja Wywiadowcza; przez Kissingera wieść przekazano do Izraela. Ale izraelskie władze i służby wywiadowcze odpowiedziały, że nie dostrzegają zagrożenia.

Gdy informacje o możliwej wojnie zaczęły się mnożyć, Izrael poprosił Waszyngton o przekazanie Kairowi i Damaszkowi – a także Moskwie – wiadomości, że Izraelczycy nie zamierzają przeprowadzać uderzenia prewencyjnego, jak w 1967 r. Premier Meir obawiała się, że Izrael zostanie uznany za agresora – także w krajach z nim zaprzyjaźnionych.

Tymczasem 3 października Egipt przekazał informację o planowanym ataku sowieckiemu ambasadorowi w Kairze. Nazajutrz podobną informację otrzymał sowiecki przedstawiciel w Damaszku. Widząc, że wojna wybuchnie lada moment, Kreml zarządził natychmiastową ewakuację swych obywateli z Egiptu i Syrii. Ale nawet ona nie zaalarmowała izraelskiego wywiadu.

W nocy z 5 na 6 października wysoko postawione „źródło” we władzach egipskich skontaktowało się z Mossadem, izraelskim wywiadem, i poprosiło o spotkanie w Europie. Na spotkanie w Londynie poleciał sam szef Mossadu – i usłyszał, że wojna wybuchnie w ciągu kilku godzin. Błyskawicznie przekazał wieść do Tel Awiwu. Premier Meir, po konsultacjach z ministrem obrony Mosze Dajanem, szefem sztabu i szefami służb, zarządziła ograniczoną mobilizację. Obawiano się, że ogłoszenie mobilizacji generalnej mogłoby zostać odebrane w krajach arabskich jako przygotowanie do izraelskiego ataku. Dziś półoficjalnie mówi się, że tym „źródłem” we władzach Egiptu był zięć prezydenta Nasera – Aszraf Marwan.

ATAK ATOMOWY, KTÓREGO NIE BYŁO

Marwan mówił prawdę: w sobotnie popołudnie, 6 października, w Dzień Pojednania (Jom Kipur), wojska Egiptu i Syrii zaatakowały Synaj i Wzgórza Golan. Nieliczne oddziały izraelskie, niegotowe na tak zmasowany atak, zaczęły ponosić ogromne straty. Pierwsze dni ofensywy egipsko-syryjskiej to pasmo klęsk armii izraelskiej. W dowództwie i w rządzie Izraela panowało przygnębienie, momentami panika. Minister Dajan przez chwilę popadł w skrajny pesymizm – i zaczął mówić o upadku państwa żydowskiego, stworzonego zaledwie ćwierć wieku wcześniej.

W istocie, istnienie Izraela stanęło pod znakiem zapytania. Do dziś nie wiadomo ostatecznie, czy rząd Gołdy Meir podjął decyzję o możliwym ataku jądrowym – w przypadku absolutnie krytycznej sytuacji na froncie. Niemniej podobno bomby atomowe były już przygotowane...

Na wieść o katastrofalnej sytuacji bliskowschodniego sojusznika, prezydent Richard Nixon podjął decyzję o uruchomieniu „mostu powietrznego” – z dostawami wojskowymi dla Izraela. Wsparcie USA dało oddech izraelskiej armii i pozwoliło odbudować nadwerężony arsenał. Interwencja amerykańska nastąpiła mimo decyzji państw arabskich – głównie prozachodniej Arabii Saudyjskiej – o nałożeniu embarga naftowego na sojuszników Izraela. Ówczesny wielki kryzys energetyczny i drastyczna podwyżka cen ropy z lat 1973-74 to bezpośredni skutek tamtej wojny.

NA KAIR! NA DAMASZEK!

Stopniowo, po pierwszych klęskach, armia izraelska – uzupełniona rezerwistami i dostawami sprzętu – odzyskiwała siły i inicjatywę. Wprawdzie w święto Jom Kipur Izrael praktycznie zamiera, ale to – paradoksalnie – okazało się jego atutem: w chwili wybuchu wojny prawie wszyscy rezerwiści byli w domach albo synagogach, dlatego szybko odebrali wezwania mobilizacyjne. Ulice miast były opustoszałe, to ułatwiło rezerwistom dostanie się prywatnymi autami do jednostek; także wojskowe konwoje mogły szybciej przemieszczać się na front.

I na Wzgórzach Golan, i na Synaju Izraelczycy przeszli do kontrofensywy. I choć wcześniej skłaniali się do zaakceptowania zawieszenia broni, do którego wzywały ONZ i Moskwa, to teraz woleli, aby do rozejmu doszło jak najpóźniej – tak, aby w pełni odzyskać kontrolę nad Półwyspem i Wzgórzami, i do reszty rozbić armie wroga. Po tym, jak izraelskie dywizje pancerne rozgromiły wojska syryjskie na Golanie, zaczęły maszerować już w stronę Damaszku. Lotnictwo izraelskie przeprowadziło naloty na obiekty wojskowe w Syrii, a komandosi udaremnili włączenie się do wojny oddziałów z Iraku, spieszących na odsiecz.

Z kolei na Synaju izraelskie oddziały pod dowództwem generała Ariela Szarona sforsowały Kanał Sueski, tworząc przyczółek na zachodnim brzegu. Potężna egipska 3. Armia została otoczona i zmuszona, by prosić Izraelczyków o zgodę na dostawy pomocy humanitarnej dla tysięcy swych żołnierzy, uwięzionych na pustyni. Droga do Kairu stała otworem... I w tym momencie do akcji włączyła się Moskwa.

ROZGRYWKA MOCARSTW

Wydaje się, że Związek Sowiecki raczej nie chciał tej wojny. W 1973 r. Moskwa mogła się obawiać, że jej bliskowschodni sojusznicy, wyposażeni w sowiecki sprzęt, zostaną znów – jak w 1967 r. – rozgromieni przez armię izraelską, dysponującą sprzętem zachodnim. Rosjanie nie wierzyli, że Izrael może zostać pokonany przez Arabów. W dodatku Breżniew dążył wtedy do odprężenia w relacjach z Waszyngtonem.

Ale choć Kreml powstrzymywał sojuszników przed wojną, to teraz – gdy okazało się, że grozi im kompletna katastrofa – zapowiedział, że wyśle swe wojska na Bliski Wschód. Był to sygnał alarmowy dla USA: przez cały okres „zimnej wojny” Ameryka starała się uniemożliwić Moskwie zbudowanie wojskowych przyczółków w tym strategicznym regionie świata.

Odpowiadając na groźbę Moskwy, Amerykanie podjęli decyzję o podniesieniu globalnego alarmu dla sił zbrojnych USA do poziomu DEFCON III. To odstraszyło Breżniewa – Związek Sowiecki zrezygnował ze swych gróźb, za to przekonał Kair i Damaszek do ustępstw. Z kolei Amerykanie przekonali Izrael do powstrzymania się od marszu na wrogie stolice. Uzgodniono zawieszenie broni.

Warto powtórzyć, że polityką USA w czasie tego kryzysu kierował Henry Kissinger, od lata 1973 r. sekretarz stanu USA. Jego rola wzrosła w związku z uwikłaniem Nixona w aferę Watergate. Jednym z największych osiągnięć jego dyplomacji było doprowadzenie do rozdzielenia walczących stron – i do porozumień, które stabilizowały sytuację na Synaju i Wzgórzach Golan.

To także Kissinger zbudował podwaliny przyszłego – historycznego – porozumienia między Egiptem i Izraelem: układu z Camp David (zawartego już za prezydentury Jimmy’ego Cartera). Izrael oddał Egiptowi Synaj, ale Sadat zapłacił za porozumienie z Izraelczykami najpierw izolacją w świecie arabskim, a potem życiem – zginął w 1981 r., w zamachu.

DUMA I ZIEMIA

Z wojny Jom Kipur, trwającej trzy tygodnie, wnioski wyciągnęły przede wszystkim Egipt i Izrael. Egipt – najsilniejszy kraj arabski – uznał, że państwa żydowskiego nie da się usunąć, że trzeba ułożyć sobie z nim stosunki i innymi metodami wywierać presję na rozwiązanie problemu palestyńskiego. Egipt zerwał sojusz z Kremlem i przeszedł do obozu zachodniego. Z kolei Izrael dostrzegł, że nie jest niezwyciężony – i że może zostać pokonany albo przynajmniej ponieść tak ciężkie straty, że jego pozycja na Bliskim Wschodzie ulegnie erozji. Przyczyn zaniedbań z jesieni 1973 r. szukała specjalna komisja; przesłuchiwała polityków i wojskowych. Po jej raporcie (do dziś nie jest on w pełni odtajniony) premier Gołda Meir podała się do dymisji; odeszło też wielu dowódców wojskowych i szefów wywiadów.

Po 40 latach CIA pozwoliła upublicznić analizy na temat ówczesnej porażki. Zdaniem historyków, pokazują one łańcuch błędów – w tym fałszywych wyobrażeń CIA o relacjach Izraela z arabskimi sąsiadami. Błędnie zakładano, że w razie wojny górą będą zawsze Izraelczycy. Nie potrafiono też analizować sytuacji w sposób niestandardowy: nie doceniono determinacji Arabów w dążeniu do odzyskania prestiżu i ziemi. Nie rozumiano, że przywódcy arabscy mogą zacząć wojnę, nawet jeśli będą spodziewać się – koniec końców – swej klęski; że wojna, w której przynajmniej początkowo mogą odnieść sukcesy, jest im potrzebna do odzyskania zszarganej dumy państwowej i narodowej.

I choć na Bliskim Wschodzie wiele się zmieniło, ta ostatnia okoliczność pozostaje – w jakiejś mierze – aktualna do dziś.

Dziękujemy, że nas czytasz!

Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →

Dostęp 10/10

  • 10 dni dostępu - poznaj nas
  • Natychmiastowy dostęp
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
10,00 zł

Dostęp kwartalny

Kwartalny dostęp do TygodnikPowszechny.pl
  • Natychmiastowy dostęp
  • 92 dni dostępu = aż 13 numerów Tygodnika
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
89,90 zł
© Wszelkie prawa w tym prawa autorów i wydawcy zastrzeżone. Jakiekolwiek dalsze rozpowszechnianie artykułów i innych części czasopisma bez zgody wydawcy zabronione [nota wydawnicza]. Jeśli na końcu artykułu znajduje się znak ℗, wówczas istnieje możliwość przedruku po zakupieniu licencji od Wydawcy [kontakt z Wydawcą]

Artykuł pochodzi z numeru TP 40/2013