Zapamiętałem głównie śpiewane w specjalnych pociągach (pielgrzymki były kolejarskie) rozliczne wesołe wariacje na temat „Międzynarodówki” (np. „Bój to jest Wasz ostatni / Nowy zacznie się świat / Gdy salut armatni / Rozpieprzy wam Kraj Rad”). Mniej więcej dziesięciolatek odebrał to miejsce jako niewątpliwie święte, w którym nawet złoto i srebro nie pchają się na plan pierwszy, oddając całe pole ciemnemu wizerunkowi Bogurodzicy. Przypominające też jednak zatłoczoną przychodnię, na której wąskich korytarzach kłębią się tłumy pacjentów, interesantów, lekarzy (dziś do tego pejzażu dodałoby się jeszcze przedstawicieli handlowych).

Przez kolejnych dwadzieścia lat byłem tam może trzy lub cztery razy. Od jakiegoś roku zaglądam jednak częściej. Dużo jeżdżę po Polsce, Częstochowa zwykle leży na trasie z Warszawy na południe: wpadam na kwadrans, na pół godziny, czasem udaje mi się być na...