Przepowiednia otchłani

Zbiór podróżnych tekstów Sándora Máraiego to notatki ze świata wolności tuż przed zagładą. Nie tylko przenikliwe i piękne. Także przerażająco aktualne.

21.10.2012

Czyta się kilka minut

Węgierski prozaik znalazł się „W podróży”, będąc „cokolwiek nieobytym młodzieńcem”, przekonanym, że sensem ludzkiego życia jest szczęście. Dwudziestolatek jedzie przez Europę i Bliski Wschód, po raz pierwszy doświadczając wolności – kosmopolitycznej, ponadpolitycznej, pisarskiej. To jeszcze Márai wolny od faszystowskiego terroru, jeszcze nieprześladowany przez reżim komunistyczny, niezmuszony do opuszczenia ojczyzny. Ale wszystko to już przeczuwający. Najwcześniejsze w tym zbiorze teksty pochodzą z początku lat 20., ostatnie – z roku 1939, z samej krawędzi przepaści, w którą lada moment osunie się świat. Autor jakby zawczasu przeprawia się przez nowe polityczne granice, określające świeżo wywalczoną Europę niepodległych narodów. To rzeczywistość początku, nowego rozdania. Do tych samych miejsc i miast Márai wróci blisko dwie dekady później, szukając własnych wspomnień, młodzieńczych zachwytów i odkryć. Będzie tropił ślady przeszłości w złowrogiej scenografii, znajdując jedynie fasadowe piękno na zmurszałych fundamentach, przeżartych wielkim kryzysem, skompromitowaną demokracją i toczącą się w podziemiach rewolucją. Zobaczy, jak na te same budowle i uliczki pada nienawistny wojenny cień.

Zapiski Máraiego są świadectwem literackiej znakomitości, w najdoskonalszej formie zrealizowaną wolnością człowieka i autora w podróży – przesuwającego się przez pejzaż historycznego przełomu i czyniącego obserwacje tak przenikliwe, że materializuje się w nich nie portret ówczesnego świata, ale jego przyszłość. Márai nazywa podróż „gatunkiem”, którego „trzeba się nauczyć”. On sam wyrusza w nią jako pisarz początkujący, ale wiozący już w walizce dojrzałość. Ten tom świadczy, że do podróży i wolności się nie dorasta – od pierwszego do ostatniego zapisu literacka swoboda i analityczna precyzja autora są niezmienione. Tym czytelniejsza jest przemiana samego świata. Márai stoi w sercu Europy, gdy ona obłąkańczo wiruje i osuwa się w otchłań. W 1921 r. w berlińskim klubie jazzowym, obserwując tańczących ludzi, notuje: „moja epoka słania się przede mną na parkiecie w otępiałych bachanaliach, które odprawiają cierpiący na pląsawicę tancerze (...). Lituję się nad sobą i nad nimi. My nie jesteśmy szczęśliwi”. W 1933 r. pisarz wraca do Berlina – jego zapiski z faszystowskiego wiecu i przemówienia Hitlera w Sportspalast są wręcz fenomenalne: zło uchwycone w chwili narodzin, przebrane w kostium nabożeństwa, religijnego uwielbienia fałszywego Mesjasza. „Niemcy są wielkim narodem i mają rozmaite poglądy. Tylko jedna piąta słucha (...). Póki ta jedna piąta jest zwarta i trzyma się razem, póty nie ma mowy o pokoju na świecie. Mówię to, bo widziałem te twarze!”.

„W podróży” byłoby zachwycającym kadrem minionego czasu, gdyby nie zdumiewająca zbieżność wielu obserwacji z obrazami dzisiejszej Europy. Jest tu bez liku akapitów, w których wystarczy zamienić jedno słowo, choćby „widokówki” na „zdjęcia”, by rozpoznać nas samych: zafascynowanych łatwością podróży, mediami, technologią i „nowoczesnymi sposobami przeżywania świata”, ignorujących fakt, że „wszyscy są trochę oburzeni”, i przekonanych, że spełniamy ideały wolności. Zapiski Máraiego swą trafnością przypominają profetyczne wyznanie szaleńca. Takiego jak ten, którego pisarz spotkał na statku – mężczyzna w kaftanie bezpieczeństwa wieziony był do zakładu dla obłąkanych. Márai pisze: „Długo mu się przyglądałem i szaleniec w pewnej chwili popatrzył na mnie. (...) poczułem z całą pewnością, że się rozumiemy, a dokładniej, że on też rozumie mnie”. Sándor Márai wyemigrował z komunistycznych Węgier do krainy wolności – Ameryki. Tam, osamotniony po śmierci żony i syna, w roku europejskiej wolności – 1989 – popełnił samobójstwo.


Sándor Márai W podróży Tłum. Teresa Worowska Warszawa 2012 Zeszyty Literackie


PAULINA WILIK (ur. 1980 r.) jest reportażystką. Od 2003 r. do końca 2011 r. pracowała w „Rzeczpospolitej”, teraz współpracuje m.in. z magazynem „Kontynenty”. Jej książka „Lalki w ogniu” (wyd. Carta Blanca) została nominowana do tegorocznej nagrody im. Beaty Pawlak.

Dziękujemy, że nas czytasz!

Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →

Dostęp 10/10

  • 10 dni dostępu - poznaj nas
  • Natychmiastowy dostęp
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
10,00 zł

Dostęp kwartalny

Kwartalny dostęp do TygodnikPowszechny.pl
  • Natychmiastowy dostęp
  • 92 dni dostępu = aż 13 numerów Tygodnika
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
89,90 zł
© Wszelkie prawa w tym prawa autorów i wydawcy zastrzeżone. Jakiekolwiek dalsze rozpowszechnianie artykułów i innych części czasopisma bez zgody wydawcy zabronione [nota wydawnicza]. Jeśli na końcu artykułu znajduje się znak ℗, wówczas istnieje możliwość przedruku po zakupieniu licencji od Wydawcy [kontakt z Wydawcą]
Publicystka, reportażystka i pisarka. Za debiut książkowy „Lalki w ogniu. Opowieści z Indii” (2011) otrzymała w 2012 r. nagrodę Bursztynowego Motyla im. Arkadego Fiedlera. Jej książka była też nominowana do Nagrody Nike, Nagrody Literackiej Angelus oraz… więcej

Artykuł pochodzi z numeru TP 44/2012