Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →
Potężny tom przynosi świadectwo podwójne. Warstwę pierwszą stanowią zawarte w nim relacje niedoszłych ofiar bądź świadków Zagłady na wschodzie. To – jak pisze w słowie wstępnym prof. Marian Turski – „zetknięcie z ludźmi, którzy jeszcze wczoraj mieli być rozstrzelani lub potopieni”. Pomysł dokumentowania zbrodni przeciwko narodowi żydowskiemu wysunął Albert Einstein, podjął go Żydowski Komitet Antyfaszystowski w ZSRR, redakcję „Księgi” powierzono Erenburgowi i Grossmanowi – znanym już pisarzom i korespondentom wojennym. Erenburg uważał, że do „Księgi” powinny wejść „nie akty oskarżenia, nie protokoły, lecz żywe relacje mające plastycznie uwidocznić cały wymiar tragedii”. Tak się też stało – ale „Czarna Księga” w pełnym kształcie wydana została dopiero… w 1993 r. w Wilnie, na podstawie odbitek korektorskich rozsypanego w 1948 r. składu.
I to jest warstwa druga tego świadectwa: historia (nie)wydania „Księgi”, spleciona z tragicznymi losami wspomnianego Komitetu, istniejącego od 1941 r. W opowieść o Zagładzie wplata się wątek narastającego urzędowego antysemityzmu w stalinowskiej Rosji. Marek Radziwon przypomina we wstępie, że idea powołania w ZSRR międzynarodowej organizacji żydowskiej wyszła jesienią 1941 r. od działaczy Bundu, Henryka Erlicha i Wiktora Altera, którzy zginęli potem w sowieckim więzieniu. Że powstała w 1944 r. „Księga” nie spodobała się władzy. Że nagonka na Komitet zakończyła się w 1948 r. jego likwidacją, a w 1952 r. odbył się proces, w którym skazano na śmierć pisarzy języka jidysz – Lejba Kwitkę, Pereca Markisza, Dawida Bergelsona. Przewodniczący Komitetu, aktor i reżyser Solomon Michoels, już nie żył. Erenburg i Grossman uniknęli aresztowania.
Kowno, Ryga, Klooga w Estonii, Mińsk, Berdyczów, Babi Jar pod Kijowem, Charków, Odessa, Czerniowce, Kiszyniów, Krym… Nasza mapa Zagłady z gettem białostockim, podwileńskimi Ponarami, Sobiborem, Treblinką i Oświęcimiem bardzo się poszerza, ofiary przestają być anonimowe, wchodzimy w tamtą straszliwą codzienność. Jak w dzienniku Eleny Kutorgene-Buivydaite, dzielnej litewskiej lekarki z Kowna – jednego z nieobojętnych świadków. ©℗
CZARNA KSIĘGA pod redakcją Ilji Erenburga i Wasilija Grossmana. Z języka rosyjskiego przełożyli Małgorzata Buchalik, Halyna Dubyk, Halina Grubowska, Mirosława Jankowska, Maria Karachentseva, Kacper Miklaszewski, Tamara Monko-Ejgenberg. Opracowała Joanna Nalewajko-Kulikov. ŻIH, Warszawa 2020, ss. 882.