Mój ból, twój ból i media

Służalczość wobec życzeń przełożonych. Nawet tych niewypowiedzianych. Strach przed poddaniem w wątpliwość linii redakcyjnej, bo po co „kopać się z koniem”. Prawa pracy, istniejące zazwyczaj tylko teoretycznie, a i tak będące przejawem luksusu na rynku systemowo już przecież opartym o uśmieciowienie albo wymuszone samozatrudnienie. Wyciszanie głosów odmiennych od opinii kierownictwa. Opinie kształtowane jakże często przez interesy, sieć powiązań i uwikłań biznesowo-towarzyskich. Bo przecież wiadomo, że im słabsze i biedniejsze są media, tym bardziej potężni stają się patroni: nieważne, czy polityczni, czy też biznesowi. Już nawet nie oni muszą się starać o przychylność mediów. To same media szukają ich wsparcia jako jedynego gwaranta ekonomicznego przetrwania na rynku.

Jaki problem?

Nie, to nie jest opis dusznego klimatu jednego z filmów kina moralnego niepokoju lat 70. To charakterystyka, która pasuje do większości polskich mediów po trzech dekadach budowania wolności i demokracji. Oddaje zarówno logikę funkcjonowania mediów publicznych, jak i prywatnych. Różnica polega w zasadzie tylko na tym, że na  brak niezależności TVP czy Polskiego Radia raz na jakiś czas (jak teraz) przynajmniej się jeszcze oburzamy. Próba wskazania na problem dyspozycyjności i stronniczości tych drugich bywa zazwyczaj kwitowana niecierpliwym „kapitał prywatny może robić ze swoimi mediami, co mu się podoba”.

Nie zgadzam się głęboko z tym ostatnim stwierdzeniem. Uważam, że media (niezależnie od struktury własności) to rodzaj dobra publicznego i powinniśmy wymagać niezależności w każdej własnościowej konfiguracji. Inaczej wylądujemy w sytuacji ruchu drogowego, którego reguł muszą przestrzegać tylko autobusy miejskie i radiowozy policyjne. Więcej argumentów na ten temat znajdą Państwo w tekście sprzed kilku miesięcy.

Ale dziś chciałbym zejść trochę głębiej. Pokazać, że w trójowym „Kazikgate” da się zauważyć sedno problemu polskich mediów. NIE JEST nim (wbrew rozpowszechnionej opinii) ani polaryzacja polskiego życia politycznego, ani jakieś tajemnicze różnice w stosunku do etyki zawodowej pomiędzy ludźmi o odmiennych poglądach politycznych. Tym problemem jest strukturalna słabość pracownika, która na polskim rynku medialnym XXI w. jest wyjątkowo dobrze widoczna.

Dlaczego to problem?

Dlaczego słabość pracownika powinniśmy uważać za problem? Powód jest prosty. W kapitalizmie pozycja pracownika jest zawsze słabsza. Dzieje się tak dlatego, że pracodawca MOŻE pracę zaoferować. Natomiast pracownik znaleźć ją MUSI. Oczywiście, czasem o pracownika jest trudniej, a czasem łatwiej – wszystko zależy od zewnętrznej koniunktury albo od specyfiki danego zawodu. Ale co do zasady nie jest tak, że jak pracodawca nie znajdzie pracownika, to zagrożona będzie jego fizyczna egzystencja. Najczęściej po prostu nie będzie w stanie wykonać jakiegoś zlecenia. Przeżyje, ale zarobi mniej. Inaczej wygląda to z punktu widzenia pracownika. On zazwyczaj pracę zdobyć musi. No chyba, że jest rentierem i pracuje wyłącznie dla przyjemności czy samorealizacji. To jednak dotyczy ledwie minimalnej części populacji. W większości przypadków zdobycie i utrzymanie pracy jest warunkiem koniecznym fizycznego przetrwania i czerpania jako takiego zadowolenia z życia. 

Zwolennicy elastycznych form zatrudnienia nie biorą (lub nie chcą brać) tej różnicy pod uwagę, twierdząc, że praca na zasadach kodeksowych (etat, ochrona zatrudnienia, prawo do urlopu) jest niedzisiejsza, a wszystko można dogadać na drodze umowy cywilnej. Dającej – powiadają – obu stronom więcej wolności.

Akurat w świecie dziennikarskim popularność umów pozakodeksowych zawsze była spora. Działo się tak dlatego, że dopóki rynek medialny rósł (mniej więcej lata 1989-2009), dopóty przed dramatycznym pogorszeniem położenia dziennikarzy chronił spory popyt na ich usługi. Temat „etat czy śmieciówka” nie miał aż tak wielkiego znaczenia. Potem jednak sytuacja zaczęła się pogarszać. Dziennikarzom długo zajęło uświadomienie sobie, że jako branża popadają w galopującą prekaryzację. Wielu do dziś oszukuje się, że np. zmiana warunków zatrudnienia na pozakodeksowe to szansa, by „wreszcie mieć więcej czasu” albo „zajmować się tylko tym, co nas naprawdę kręci”.

Polecamy: "Woś się jeży" - autorska rubryka Rafała Wosia co czwartek w serwisie "Tygodnika Powszechnego"

Dopiero w połowie ubiegłej dekady pracownicy mediów zaczęli się orientować, że ich los nie jest kompatybilny z opowieścią o bogacącej się wolnej Polsce. Podwyżki w branży stały się odpowiednikiem Yeti – trudno znaleźć kogoś, kto widział je na własne oczy. A i wolności jest przecież coraz mniej. Gdy szczyt marzeń to zachowanie stanowiska, mówienie o „etyce i niezależności” zaczyna zakrawać na marzycielstwo. Nie muszą go tępić przełożeni – zadbają o to współpracownicy. Jak w sztuce Janusza Głowackiego „Kopciuch”, gdzie nowa i stawiająca się klawiszom dziewczyna z zakładu karnego dla dziewcząt zostaje przywołana do porządku przez koleżanki. Żeby się nie wywyższała i nie ryzykowała zakłócenia kruchego status quo. Bo zawsze może być gorzej.

Nigdy po roku 1980 nie udało się też w Polsce stworzyć spójnych i zdolnych do przemawiania jednym głosem dziennikarskich organizacji branżowych. Takich, które mogłyby chronić członków przed wyzyskiem ekonomicznym i wszechmocą kierownictwa w sposób strukturalny.

Co wynika z problemu?

Na takim fundamencie trudno wznieść media wolne i niezależne. Zdolne do odgrywania swojej roli w ładzie demokratycznym. Przeciwnie: to, co tutaj rośnie, coraz mocniej zaczyna przypominać fabrykę wystandaryzowanego produktu mediopodobnego. Z wierzchu zachowującego pozory normalności, ale w środku w zasadzie sprowadzającego się do jednej roli. Samoutwierdzenia z góry przyjętych założeń na temat Polski i świata. 

Niestety, pomysły, aby temu zaradzić, zazwyczaj sprowadzają się do jednej z trzech ścieżek. Z których żadna nie wydaje się dobra.

Ścieżka pierwsza, to sposób rozumowania dominujący wśród zwolenników PiS. Powiadają oni (cytat niedokładny): „Nie jesteśmy ślepi, wiemy, że tak jak jest (zwłaszcza w mediach publicznych), jest źle. Ale to rodzaj odreagowania za te wszystkie lata, gdy byliśmy zewsząd wypychani, a nasz punkt widzenia demonizowano. Jeszcze chwila, a potęga medialna naszych wrogów (obecnie głównie mediów komercyjnych) zostanie złamana, a wtedy i my odpuścimy. Nastanie normalność”. Niestety, coraz bardziej się wydaje, że jest to scenariusz z gatunku pogoni za uciekającym horyzontem. Do owej normalności nigdy on nie doprowadzi. Zawsze pojawi się argument, że to jeszcze nie teraz, że jeszcze nie możemy opuścić gardy, bo nas nasi wrogowie znokautują. 

Drugi scenariusz to ulubiona śpiewka opozycji. Zapowiedź wielkiej czystki w mediach.  Ostatnio podchwycił ją Rafał Trzaskowski, zapowiadając likwidację publicystyki w mediach publicznych. Ta droga jest równie ponura, co pierwsza. Oczywiście, patrząc z punktu widzenia kogoś rozumującego w kategoriach dobra wspólnego. 

W tle jest jeszcze scenariusz trzeci. Obecnie wysuwany przez raczej drugoplanowe postacie naszego życia publicznego. Ale jednak realny. Zwłaszcza biorąc pod uwagę plany istniejące w przeszłości. Chodzi o prywatyzację mediów publicznych. To scenariusz najgorszy.

Rozwiązanie?

Wszystkie te scenariusze są złe nie dlatego, że zgłasza je PiS albo PO. Są złe, bo zła jest przyjęta przy ich konstruowaniu perspektywa. One chcą polskie media zmieniać od góry. Poprzez decyzje polityków albo (jeszcze gorzej) pozornie bezstronnych technokratów. Tymczasem do sprawy dałoby się podejść „od dołu”. Bo to tam tkwi problem. Problem słabego pracownika. Gdyby ludzie mediów mogli pracować w warunkach bardziej stabilnych. Gdyby przeprowadzić akcję odśmieciowienia branży – np. przy użyciu państwowych dotacji na ten cel. Trochę na podobnej zasadzie co tarcza antykryzysowa. Zatrudniasz ludzi normalnie? Wzmocnimy twoje medium z uwagi na wartość, jaką media mają dla społeczeństwa.

A gdyby tak pójść jeszcze dalej? Promować w redakcjach instytucje demokracji pracowniczej? Dlaczego naczelnego ma wybierać jakiś nieprzejrzysty zarząd? A czemu nie robić tego w głosowaniu pracowniczym? Czy media byłyby od tego gorsze? Wątpię. Myślę, że wręcz przeciwnie.

Albo pomysł dziennikarskich „Erasmusów”, czyli czegoś na kształt studenckich wymian. Brzmi z pozoru niepoważnie, ale czy nie miałoby to jakiegoś sensu? Niechby się raz na jakiś czas redakcje wymieniały reporterami, publicystami, kierownikami albo redaktorami. Niechby ten i ów wyrwał się od czasu do czasu ze swojej bańki. I zobaczył coś, czego nie dostrzega. Bo ludzka natura już taka jest. Podatna na mechanizmy stadnego myślenia i samoutwierdzenia.

Zdaję sobie sprawę, że wielu Czytelników uzna ten tekst za zawracanie głowy. Przecież „w Trójce cenzura!!”, a poza tym „co ten PiS robi z naszymi mediami”. Przypomnę im tylko jedno: Wasz ból nie jest lepszy niż mój.