Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →
Wojna się kończy, Lilly Weisz, młoda węgierska Żydówka, wraca z obozu Bergen-Belsen do Egeru, do domu. Ale domu już nie ma, w ruinach znalazła tylko trochę rodzinnych fotografii. Jej bliscy nie żyją. Chrześcijańskie sąsiadki, które miały przechować walizki z lepszą odzieżą, twierdzą, że wszystko zabrali Rosjanie, choć jedna z nich nosi futro matki Lilly. Nękani wyrzutami sumienia, nieznani Lilly starsi państwo zapraszają ją do siebie – ich mieszkanie wypełniają rzeczy Weiszów, kupione po korzystnej cenie od państwa. Uszczęśliwiona dziewczyna zabiera jedną z poduszek matki.
Ta historia mogłaby się zdarzyć także w Polsce. Götz Aly, niemiecki historyk urodzony w 1947 r. (wydano u nas jego „Państwo Hitlera”, „Obciążonych” – rzecz o eksterminacji ludzi upośledzonych pod rządami nazistów, a także rozliczenie z niemiecką rewoltą studencką 1968 roku, w której sam brał udział), analizuje przyczyny ogólnoeuropejskiej wrogości wobec Żydów – antysemityzmu, który nie skończył się wraz z II wojną. Podkreśla, że nie chce pomniejszać odpowiedzialności nazistowskich Niemiec za Zagładę i że najważniejszym wydarzeniem, które tę monstrualną zbrodnię umożliwiło, była wywołana przez III Rzeszę wojna. To ona aktywowała pozostałe czynniki, z których jednak każdy „wpisuje się w kontinuum nowszej historii Niemiec i Europy”, jak agresywny nacjonalizm, populizm, dyskryminacja mniejszości czy sięganie po przesiedlenia ludności jako sposób rozwiązywania konfliktów. Powszechny antysemityzm sprawił, że skuteczna okazała się taktyka wciągania mieszkańców państw okupowanych i sprzymierzonych do systemu zła. Najeźdźcy, „dzieląc się łupem z członkami podbitych narodów, pomniejszali ich wolę oporu, robili z nich wtajemniczonych i współsprawców, paserów i złodziei”.
Aly omawia kolejne przypadki, od carskiej Rosji po Francję, od Polski i Litwy po Grecję. Szuka wspólnych mianowników i zauważa na koniec, że być może w tym przypadku „dobro sprzyjało złu”, a powszechne dążenie do awansu społecznego przyspieszyło paradoksalnie wzrost nienawiści, której Żydzi stali się łatwym przedmiotem. „Zazdrość rodzi się tam, gdzie ludzie żyją obok siebie, gdy nie dzielą ich granice nie do przekroczenia. (...) W takich momentach to, co racjonalne, przegrywa z emocjami. To inni ponoszą winę za to, że coś nam nie wyszło”. Przestroga wciąż aktualna. ©℗
Götz Aly, EUROPA PRZECIWKO ŻYDOM 1880-1945, Przełożyła Joanna Czudec Wydawnictwo Filtry, Warszawa 2021, ss. 504
