Ukraina 1919: czas pogromów

Sto lat temu ziemie Ukraińskiej Republiki Ludowej, jednego z dwóch walczących o przetrwanie państw ukraińskich, pogrążyły się w anarchii. Jej ofiarą padli między innymi Żydzi.

04.02.2019

Czyta się kilka minut

Żydowskie sieroty, które utraciły rodziny podczas pogromów, Odessa, 1919 r. / AUTOR ZDJĘCIA NIEZNANY, ZBIORY GHETTO FIGHTERS' HOUSE
Żydowskie sieroty, które utraciły rodziny podczas pogromów, Odessa, 1919 r. / AUTOR ZDJĘCIA NIEZNANY, ZBIORY GHETTO FIGHTERS' HOUSE

Upadek państwa hetmana Skoropadskiego w grudniu 1918 r. i wycofanie się okupacyjnych wojsk niemieckich z tzw. Wielkiej Ukrainy – obszaru, który wcześniej należał do Rosji, a w styczniu 1918 r. ogłosił niepodległość – rozpętały anarchię, której władze Ukraińskiej Republiki Ludowej (UNR) nie umiały opanować. Krajem nie rządził nikt, wszyscy walczyli ze wszystkimi.

Jednym ze skutków tego chaosu stały się pogromy i masakry ludności żydowskiej, dokonywane głównie przez oddziały związane z UNR (choć niekoniecznie jej podporządkowane) i przez rosyjskich białogwardzistów. Ich ofiarą padło kilkadziesiąt tysięcy ludzi, a ich symbolem stała się masakra żydowskich mieszkańców Płoskirowa.

Rzeź w Płoskirowie

W nocy z 14 na 15 lutego 1919 r. na Podolu miało wybuchnąć bolszewickie powstanie, skierowane przeciw UNR. Doszło do niego jedynie w Płoskirowie (dziś miasto nosi nazwę Chmielnicki), ale akcja spaliła na panewce wobec pojawienia się oddziałów ukraińskich sił zbrojnych, dowodzonych przez Iwana Semesenkę (vel Samusenkę, Semosenkę). Pod wieczór tego dnia wydał on rozkaz wymordowania płoskirowskich Żydów. Właśnie wymordowania – rozkaz wyraźnie zabraniał rabunków.

Rzeź, rozpoczęta w szabatowy wieczór i zamierzona na trzy dni, ustała nad ranem. Przeciwstawili się jej miejscowi politycy, w tym przewodniczący dumy miejskiej Trochym Werchała i komisarz (przedstawiciel rządu) Tarasewycz. Zaalarmowali telegraficznie dowódcę Podolskiej Grupy wojsk UNR Mykołę Szapowała, a ten rozkazał Semesence natychmiastowe przerwanie mordów. Ten podporządkował się, rzeź ustała niemal od razu, na sygnał trąbki. Rano oddziały Semesenki opuściły miasto. Jednak 16 lub 17 lutego dokonały pogromu w nieodległym Felsztynie (dziś Hwardijśke; nie mylić z Felsztynem w obwodzie lwowskim, obecnie Skeliwka).

Nie znamy dokładnej liczby ofiar tych masakr. Szacunki dla Płoskirowa wahają się od tysiąca do nawet 6 tys. zabitych (z 25 tys. żydowskich mieszkańców). Najbardziej prawdopodobne wydaje się wyliczenie, które mówi o 775 zamordowanych (390 mężczyznach, 309 kobietach i 76 dzieciach) oraz ok. 500 rannych, z których znaczna część zmarła; dokładność liczb wskazuje, że u jego podstaw leżały imienne listy ofiar. Z kolei w Felsztynie zginęło prawdopodobnie 485 Żydów (z 1800), a rannych zostało ok. 180. Tu, inaczej niż w Płoskirowie, doszło do rabunków.

To nie był pogrom

Pomordowanych w Płoskirowie pochowano w zbiorowych mogiłach w zachodniej części miasta, na skraju (dziś chyba pomniejszonego) cmentarza żydowskiego. W 1925 r. na mogiłach stanął skromny, lecz godny pomnik, który jakimś cudem przetrwał II wojnę światową, a w 2001 r. został odrestaurowany. Ofiary masakry w Felsztynie pochowano na miejscowym cmentarzu żydowskim; nie mają odrębnego upamiętnienia. Dodajmy, że w Płoskirowie znów mieszka kilkusetosobowa społeczność żydowska, od 2009 r. korzystająca z odrestaurowanej XIX-wiecznej synagogi.

Świadomie nie użyłem terminu „pogrom” wobec Płoskirowa. Intuicja językowa podpowiada, że pogrom to forma rozruchów, mniej lub bardziej masowe rabunki, pobicia i podpalenia, czasem też zabójstwa, niekiedy masowe. Niekoniecznie ulic czy osad żydowskich – także dworów ziemiańskich (takie pogromy miały w Rosji masową skalę podczas rewolucji 1905 i 1917 r.).

Wiele wystąpień antyżydowskich z okresu ukraińskiej wojny o niepodległość spełnia tę definicję pogromu. Jednak w Płoskirowie mieliśmy do czynienia z czymś jakościowo innym: z masowym mordem bez rabunków, podjętym na rozkaz i na rozkaz przerwanym (rozruchy są łatwe do rozpętania, ale trudne do wygaszenia). To był akt eksterminacji, może wręcz – ludobójstwa.

W cieniu wojny rewolucyjnej

Okres rewolucyjnej wojny domowej na Ukrainie – takie określenie konfliktu wydaje się najtrafniejsze – był złym czasem dla Żydów (nie dla nich jednych – był to zły czas dla wszystkich). Liczbę pogromów na terytorium „porosyjskiej” Ukrainy w latach 1918-20 szacuje się na 1000-1500, a ich ofiar na 50-100 tys. zabitych (spotykana niekiedy liczba ćwierć miliona obejmuje też ofiary epidemii).

Pogromów dokonywali wszyscy: zdemoralizowane oddziały „starej” armii rosyjskiej (głównie w 1917 r.), regularne wojska UNR, nieregularne oddziały różnych „atamanów”, rosyjscy białogwardziści, a także bolszewicy. Najwięcej na sumieniu (jeśli to stosowne określenie) mieli „atamani” i denikinowcy (tj. białogwardziści z armii gen. Antona Denikina, jednego z dowódców antybolszewickich sił rosyjskich).

Armia Ochotnicza Denikina dokonała m.in. trzydniowego pogromu w Fastowie (wrzesień 1919 r., półtora tysiąca ofiar) i Tetyjowie (marzec 1920 r., ok. 4 tys. zamordowanych z 7 tys. żydowskich mieszkańców). Z kolei bolszewicy w marcu 1918 r. zamordowali w Głuchowie ok. 400 Żydów, a szlak odwrotu rozbitej Armii Konnej Budionnego późnym latem 1920 r. znaczony był licznymi pogromami. To tylko przykłady wybrane z dziesiątków.


Czytaj także: Tadeusz A. Olszański: Hetmańska Ukraina


Władze UNR przeciwstawiały się pogromom, wydawały proklamacje, groziły karami etc. Ale mogły tylko grozić. „Druga” republika, powstała po obaleniu Państwa Ukraińskiego hetmana Skoropadskiego [patrz „TP” nr 44/2018 – red.], nie stała się strukturą państwową z prawdziwego zdarzenia, utonęła w chaosie. Sporo było prawdy w złośliwym bolszewickim wierszyku „U wahoni Dyrektorija / pid wahonom – terytorija”. Czyli: w wagonie kolejowym urzęduje Dyrektoriat (zwierzchni organ UNR), a pod wagonem mieści się cały teren, nad którym sprawuje kontrolę.

Co z tego, że Symon Petlura – od połowy lutego 1919 r. przewodniczący Dyrektoriatu – wydawał proklamacje, skoro nie był ich w stanie nawet rozkolportować. I skoro jego armia składała się w dużej mierze z samorzutnych oddziałów, które słuchały tylko swoich bezpośrednich dowódców („atamanów”), ci zaś uznawali zwierzchnictwo Dyrektoriatu, jeśli im to odpowiadało, częstokroć przechodzili na stronę bolszewików lub próbowali wojować ze wszystkimi naraz.

Ot, taki Hryhorjew. Oficer armii rosyjskiej, następnie UNR i Państwa Ukraińskiego, pod koniec 1918 r. stworzył własną formację (na początku 1919 r. liczącą ok. 6 tys. żołnierzy). Najpierw podporządkował ją UNR, później przeszedł do bolszewików, aby na początku maja zbuntować się przeciw nim, na krótko opanowując znaczne tereny południowej i środkowej Ukrainy. Właśnie wtedy podległe mu oddziały dokonały licznych pogromów, w tym w Jelizawietgradzie (dziś Kropiwnicki) i Czerkasach (odpowiednio: ok. 3 tys. i 700 ofiar).

Podobnych Hryhorjewowi było wielu, choć żaden nie stworzył aż takiej siły wojskowej. Wszyscy „gromili” żydowskie miasteczka, mordowali Żydów.

UNR a Żydzi

Na czele UNR nie stali nacjonaliści, lecz mniej lub bardziej lewicowi socjaldemokraci, często bliscy rosyjskim bolszewikom. Niektórzy z nich (w tym Petlura) byli wolnomularzami. W większości rządów Republiki byli ministrowie ds. żydowskich, a tekę tę powierzano reprezentantom lewicowych partii żydowskich (byli to kolejno: Mojżesz Zylberfarb, Wulf/Zeew Łacki i Abraham Rewucki).

Nikt spośród liderów UNR nie był antysemitą. To nie mieściło się w kanonie przekonań rewolucyjnych socjalistów epoki, wierzących w „republikę pracy”, która rozwiąże wszystkie sprzeczności społeczne, w tym konflikty narodowościowe, a także – w możliwość budowy państwa nieterytorialnych autonomii narodowych. Widzieli w Żydach po części sojuszników, a po części ofiary starego reżimu, zasługujące na wyzwolenie.

Nie ma też podstaw, by obciążać władze UNR odpowiedzialnością za poszczególne pogromy czy sugerować, że nie reagowały na te zbrodnie, a tym bardziej, aby którekolwiek z nich były przez nie nakazane. Wbrew oskarżeniom, Petlury nie było w Płoskirowie podczas masakry (władze centralne UNR przybyły tam dopiero później), a lokalne władze Republiki z trudem, ale doprowadziły do przerwania rzezi. Tym bardziej oszczercze są oskarżenia, że Petlura nakazał ten mord. Przeczą temu słowa samego Semesenki, który twierdził, że mord w Płoskirowie miał m.in. zmusić Petlurę do porzucenia przezeń przychylnego stanowiska wobec Żydów (taką relację przekazał Mychajło Sereda, oficer UNR, na łamach wychodzącego w Polsce czasopisma „Litopys Czerwonoji Kałyny”, nr 4 z 1930 r.).

Ale jest też odpowiedzialność pośrednia. Wódz naczelny odpowiada za całość działań podległych mu sił, a zwierzchnik państwa za wszystko, co się w nim dzieje. Także za to, że do sił zbrojnych przyjmuje się każdego chętnego, że toleruje się „nieoficjalne” lojalności i struktury dowodzenia. Tej odpowiedzialności nie da się zdjąć z Petlury.

Tyle tylko, że bez tych ludzi i struktur armia UNR pod koniec 1918 r. mogłaby liczyć najwyżej kilkanaście tysięcy ludzi – i wtedy Republika runęłaby natychmiast. Nie było sposobu, by zmusić do bezwarunkowego podporządkowania żołnierzy, którzy w każdej chwili mogli przejść na stronę wroga (robili to i bez tego). A nikogo innego nie było – przynajmniej do lipca 1919 r., gdy zza Zbrucza nadciągnęła armia Zachodnio-Ukraińskiej Republiki Ludowej. Pobita przez Wojsko Polskie [patrz „TP” nr 45/2018 – red.] i wypchnięta z Galicji, ale zdyscyplinowana, o wysokim morale i wolna od pogromowych nastrojów.


Czytaj także: Tadeusz A. Olszański: Wojna galicyjska


Wcześniej, zimą i wiosną 1919 r., władze UNR były bezsilne. Mogły się przyglądać, wydawać proklamacje, czasem kogoś ukarać. Nic więcej. Ich prawdziwa odpowiedzialność za pogromy żydowskie (i nie tylko za nie) leży gdzie indziej: w tym, że obalając Skoropadskiego zniszczyli też struktury państwa ukraińskiego i nie zrobili praktycznie nic, aby je odtworzyć. Rozpętali anarchię i bezprawie, nad którymi nie zdołali już zapanować.

Rosyjscy Żydzi i rewolucja

Na początku XX w. na obszarze Imperium Rosyjskiego żyło ok. 5 mln Żydów, tj. osób wyznania mojżeszowego (było to jedyne kryterium: konwersja na prawosławie w oczach państwa rosyjskiego „znosiła” żydowskość). Ogromna większość żyła na terenie ustanowionej w 1835 r. tzw. strefy osiedlenia, obejmującej w przybliżeniu ziemie obecnej Ukrainy (ok. 2 mln), Białorusi, Litwy, Mołdawii i centralnej Polski. Prócz tego Żydów tolerowano w In­flantach (obecna Łotwa i Estonia). Z ziem rdzennie rosyjskich deportowano ich do „strefy” jeszcze w 1891 r. (z Moskwy 20 tys. ludzi, z Petersburga 2 tys.).

Pod koniec XIX i na początku XX w. na ziemiach ukraińskich należących do Rosji (i poza nimi) doszło do dwóch fal pogromów. Były to głównie masowe rabunki i podpalenia, ofiar śmiertelnych było niewiele (do rewolucji 1905 r. około stu, a podczas rewolucji 1000-1500 w kilkudziesięciu miejscowościach całego Imperium). Udział młodych Żydów w rosyjskim ruchu rewolucyjnym przyczynił się do wysunięcia hasła „Bij Żydów, ratuj Rosję” – hasła radykalnych monarchistów, odrzucających wszelką zmianę, dziś znanych jako Czarna Sotnia – choć było to wiele organizacji i środowisk. To były organizacje miejskie, skupiające ludzi wykształconych (m.in. licznych oficerów), a na lud (raczej na mieszczan niż chłopów) oddziałujące zwłaszcza przez struktury Kościoła prawosławnego.

Był to ruch rosyjski (wszechrosyjski, imperialny). I był to raczej tradycyjny antyjudaizm, oparty na wrogości wobec religii mojżeszowej i jej wyznawców, odpowiadający konserwatywnemu charakterowi rosyjskiej doktryny społecznej. Nowoczesny antysemityzm, oparty na kryterium rasowym, uznający żydowskość za cechę uwarunkowaną nieomal biologicznie i dziedziczną, jeszcze w te strony nie dotarł.

Sprawa Bejlisa

Tuż przed I wojną światowa w Kijowie doszło do procesu Bejlisa, który przyciągnął uwagę świata zewnętrznego do rosyjskiego antysemityzmu.

W 1911 r. Menachem Mendel Bejlis został oskarżony o uprowadzenie i zamordowanie chrześcijańskiego chłopca z sąsiedztwa, a także – o wykorzystanie jego krwi w celach rytualnych. Chłopiec, Andrij Juszczyński, faktycznie został uprowadzony i okrutnie zabity. Ale zarzuty wobec Bejlisa okazały się bezpodstawne, a on sam – choć dopiero po dwóch latach – uniewinniony i zwolniony (zmarł w 1934 r., w USA).

Postawienie zarzutu zbrodni niewłaściwej osobie zdarzało się wówczas często (naukowa kryminalistyka dopiero raczkowała), zdarza się też dziś. I gdyby Bejlisa oskarżono jedynie o porwanie oraz zabójstwo, sprawa nie zyskałaby większego rozgłosu. Jednak oskarżono go też o mord rytualny, a podczas procesu szeroko roztrząsano kwestię rzekomych zabójstw rytualnych dokonywanych przez Żydów. Czarnosecinna propaganda zaś w licznych tekstach prasowych i pismach ulotnych popularyzowała te oskarżenia, przedstawiając Bejlisa jako niewątpliwego zbrodniarza. I znajdowała licznych przychylnych słuchaczy.

Fake news nie jest wynalazkiem naszych czasów, podobnie jak propaganda nienawiści. Powszechność druku (dzięki licznym prywatnym zakładom w dziesiątkach miejscowości) już sto lat temu dawała ogromne możliwości takich działań.

Tym bardziej, że ówczesne społeczeństwa (bo to dotyczy nie tylko Ukrainy początków XX stulecia) dopiero uczące się czytać miały ogromne zaufanie do słowa pisanego, a zwłaszcza – drukowanego.

W bolszewickich szeregach

Podczas obu rewolucji (a także później) pojawiały się oskarżenia, że Żydzi są wrogami porządku społecznego (zwłaszcza monarchii), że to oni kierują ruchem rewolucyjnym etc. Nie było to zupełne zmyślenie: liczba wychodźców z rodzin żydowskich w kierownictwie partii bolszewickiej czy to w roku 1905, czy 1917 była rzeczywiście imponująca.

Znaczna część młodego pokolenia rosyjskich Żydów – dążących do tego, aby z biedy konserwatywnego sztetlu dojść do wykształcenia i zamożności inaczej niż poprzez przyjęcie religii prawosławnej i tożsamości rosyjskiej – rzeczywiście skłaniała się do radykalnych idei rewolucyjnych. Odnajdujemy ich potem w strukturach partyjnych, jako czekistów i komisarzy (oficerów politycznych w wojsku).

Ale w tych samych grupach odnajdujemy też (oprócz oczywiście Rosjan i Ukraińców) bardzo licznych Łotyszy, Gruzinów, Polaków i członków innych mniejszości narodowych. Zwłaszcza młodych, niegodzących się z dotychczasowym porządkiem świata. Podobnie jak robotnicy przemysłowi, podobnie jak bezrolni chłopi i służba folwarczna, byli oni wrażliwi na obietnice ówczesnych doktryn rewolucyjnych (nie tylko bolszewizmu), zapowiadających powszechną równość (także narodową) i świat wolny od dyskryminacji.

To przyciągało. Fałszywość tych obietnic, totalitarny i zbrodniczy charakter ideologii i praktyki komunistycznej jeszcze się nie ujawniły. Nie ma się więc co dziwić licznemu akcesowi Żydów do rewolucji, nie ma co mu zaprzeczać. I można zrozumieć reakcję na ten akces w postaci umocnienia się wrogości do Żydów wśród tych, którzy byli rewolucji niechętni lub wrodzy. Choć tam, gdzie reakcja ta wyraziła się mordami – nie da się jej usprawiedliwić. I nie należy próbować.

Inne dzieje Galicji

W tym samym czasie w Galicji Wschodniej praktycznie nie było pogromów ani dzielnic żydowskich, ani dworów ziemiańskich. Owszem, był pogrom lwowski w listopadzie 1918 r., parę jeszcze incydentów – to wszystko. Ale też nie było tu powszechnej anarchii, nie było prywatnych armii, nie rozpadł się ład społeczny. Ani galicyjscy Ukraińcy, ani Polacy nie dążyli do zniszczenia struktur upadłego państwa austriackiego. Chcieli je przejąć, a więc też – utrzymać. I to się udało.

Wojna polsko-ukraińska z lat 1918-19 nie miała charakteru rewolucyjnego. Nawet jeśli w pierwszych tygodniach toczyły ją formacje samorzutne (głównie ze strony polskiej), uważały się one za część regularnych armii narodowych i przy pierwszej okazji się do nich włączały.

Wydaje się prawdą, że społeczność żydowska Galicji Wschodniej popierała raczej aspiracje ukraińskie niż polskie. Zarówno we Lwowie, jak i Przemyślu żydowskie siły samoobrony (kiepsko uzbrojone milicje, zdolne do zwalczania rabusiów i gwałcicieli, nie więcej) sprzyjały siłom ukraińskim. W czerwcu 1919 r., po przejściowym odbiciu Tarnopola przez wojska Zachodnio-Ukraińskiej Republiki Ludowej, młodzież żydowska tego miasta sformowała kilkusetosobowy ochotniczy batalion, który przeszedł cały dalszy szlak bojowy tej armii.

Wcześniej, w listopadzie 1918 r. – tuż po wyparciu wojsk ukraińskich ze Lwowa i rozbrojeniu żydowskiej straży obywatelskiej – w dzielnicy o przewadze ludności żydowskiej (do niedawna wcinającej się klinem między pozycje polskie i ukraińskie) doszło do pogromu. Dokonali go członkowie ochotniczych formacji polskich, uwolnieni z więzień kryminaliści i uzbrojeni rozbitkowie z armii austro-węgierskiej (liczni na terenach kolejowych – wybuch walk zaskoczył na lwowskim dworcu tysiące żołnierzy, wracających do domu z frontu wschodniego). Według sporządzonego bezpośrednio po pogromie raportu Żydowskiego Komitetu Ratunkowego zginęły 72, a ranne zostały 433 osoby; późniejszy raport polskiej komisji rządowej mówił o 150 zamordowanych. Wyższe, późniejsze oceny należą do propagandy, nie do historii.

Był to jedyny odnotowany pogrom podczas wojny polsko-ukraińskiej. Wojska obu stron nieraz zachowywały się brutalnie (liczba słabo uzasadnionych egzekucji osób podejrzanych o zdradę lub szpiegostwo była spora), ale nie zbrodniczo.

Los Semesenki

Na koniec wróćmy do Płoskirowa. O jego kacie wiemy niewiele, nawet nazwisko podawane jest w różnych wersjach. Urodził się w 1894 r., prawdopodobnie w guberni połtawskiej (na Zadnieprzu), służył w armii rosyjskiej jako praporszczyk (oficer czasu wojny, zapewne po krótkim kursie dla uzdolnionych szeregowców), potem wstąpił do wojsk UNR. Wydaje się, że od początku, tj. od 1917 r., był bardziej atamanem-watażką niż oficerem regularnych sił zbrojnych. Był też człowiekiem wielkiej pychy. Potrafił powiedzieć: „Jestem nerwem ukraińskiego organizmu (...) moja wola jest wolą narodu”.

W maju 1919 r. Semesenko został aresztowany, prawdopodobnie na rozkaz Petlury, i osadzony w więzieniu w Kamieńcu Podolskim. Miał odpowiedzieć za rzeź Żydów. Jednak w listopadzie, w przededniu zajęcia Kamieńca przez denikinowców, udało mu się uciec. Schronił się w Galicji Wschodniej, gdzie wiosną 1920 r. zgłosił się do odtwarzanych sił zbrojnych UNR (był to już czas współpracy polsko-ukraińskiej). Jednak zagrożony wznowieniem śledztwa w sprawie Płoskirowa zdezerterował i szukał schronienia w Czechosłowacji.

Pojmany przez polską straż graniczną, został wydany Ukraińcom i rozstrzelany pod Czortkowem, prawdopodobnie w kwietniu 1920 r. Nie wiadomo, czy za rzeź w Płoskirowie, czy po prostu za dezercję. ©

Autor jest emerytowanym ekspertem Ośrodka Studiów Wschodnich im. Marka Karpia w Warszawie. Opublikował kilka książek i liczne opracowania nt. dziejów Ukrainy i Europy Środkowej w wiekach XIX i XX, a także obecnej sytuacji na Ukrainie.

Dziękujemy, że nas czytasz!

Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →

Dostęp 10/10

  • 10 dni dostępu - poznaj nas
  • Natychmiastowy dostęp
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
10,00 zł

Dostęp kwartalny

Kwartalny dostęp do TygodnikPowszechny.pl
  • Natychmiastowy dostęp
  • 92 dni dostępu = aż 13 numerów Tygodnika
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
89,90 zł
© Wszelkie prawa w tym prawa autorów i wydawcy zastrzeżone. Jakiekolwiek dalsze rozpowszechnianie artykułów i innych części czasopisma bez zgody wydawcy zabronione [nota wydawnicza]. Jeśli na końcu artykułu znajduje się znak ℗, wówczas istnieje możliwość przedruku po zakupieniu licencji od Wydawcy [kontakt z Wydawcą]

Artykuł pochodzi z numeru Nr 6/2019