Solidarność i samotność

EWA BIŃCZYK: Nasza planeta i nasze życie na niej nie mają przyszłości, jeśli szybko czegoś nie zmienimy. A my nie umiemy wytrzymać nawet tego, że koronawirus odbiera nam przyszłość na kilka miesięcy.

13.04.2020

Czyta się kilka minut

Kilkunastokilometrowy korek na moście granicznym w Świecku. 19 marca 2020 r. /  / MAREK M. BEREZOWSKI
Kilkunastokilometrowy korek na moście granicznym w Świecku. 19 marca 2020 r. / / MAREK M. BEREZOWSKI

MICHAŁ OKOŃSKI: Chciałbym najpierw zapytać, co Pani widzi z okna?

EWA BIŃCZYK: Pokażę panu. Tylko chwileczkę, muszę te wszystkie kable poprzesuwać.

Dobrze nie widzę… Ogród, jakieś drzewo na końcu, tam, przed ogrodzeniem.

Bardzo ładny mam widok. Tamto drzewo to brzoza, jest ich więcej. Od 12 marca siedzimy z mężem w Borach Tucholskich, gdzie kilka lat temu kupiliśmy domek. Nie ma tu pralki ani ogrzewania, ale jest kominek.

Jest też zasięg telefonu i internetu. Da się żyć.

Co więcej: żyć w sposób uprzywilejowany. Ta epidemia pokazała przecież, że do starych form uprzywilejowania doszły nowe: masz psa – możesz z nim wyjść na spacer. Masz domek – możesz uciec z miasta. Można przynajmniej wyjść do ogrodu. I popatrzeć przez płot na sosnowy lasek oraz bagno, gdzie kiedyś były bobry – dopóki się nie pojawiliśmy i trochę ich jednak nie wypłoszyliśmy. Zwłaszcza pies, który teraz wygrzewa się w słońcu.

Pani widzi brzozę. Olga Tokarczuk w felietonie dla „Frankfurter Allgemeine Zeitung” opisuje widzianą przez okno białą morwę. I kawałek cichej wrocławskiej ulicy.

Tak, czytałam ten tekst.

Pamięta więc Pani zakończenie: „Na naszych oczach rozwiewa się jak dym paradygmat cywilizacyjny, który nas kształtował przez ostatnie dwieście lat: że jesteśmy panami stworzenia, możemy wszystko i świat należy do nas. Nadchodzą nowe czasy”.

Nadchodzą, niewątpliwie. Pandemia – jak zauważyła Olga Tokarczuk – wpłynie na rozumienie relacji człowieka z przyrodą. Nie tylko dlatego, że mamy do czynienia z wirusem odzwierzęcym, którego pojawienie się można wiązać z utratą bioróżnorodności, pociągającą za sobą także utratę naszej odporności na choroby odzwierzęce.

Od dekady zajmuję się tematyką marazmu wywołanego tym, że cywilizacja zachodnia reprezentuje z uporem maniaka postawę business as usual. Chociaż naukowcy obserwujący zmiany klimatyczne alarmują, chociaż nawet wśród ekonomistów podnoszą się głosy, że dłużej nie da się już żyć w ramach dotychczasowego systemu, nadal usiłujemy go podtrzymywać.

Zamykamy oczy na kryzys antropocenu.

Przypis dla czytelnika: antropocen to nazwa nowej epoki geologicznej. Propagujący ją naukowcy dowodzą, że zmiany dokonywane przez człowieka na planecie są głębokie i nieodwracalne. Chodzi właśnie o zanik bioróżnorodności, ocieplenie klimatu, zanieczyszczenie.

Kiedy piszę o marazmie, dręczy mnie poczucie, że nie umiemy się zmienić – mimo płynących zewsząd poważnych ostrzeżeń.

I akurat pandemia miałaby nas zmienić?

Niewątpliwie pandemia wnosi pewną ważną okoliczność. Coś się rozmontowało. Znany świat pękł, a mówiąc ostrożniej: przeszedł w stan hibernacji co najmniej na kilka tygodni, a pewnie miesięcy. Dzięki temu może się znaleźć przestrzeń do pomyślenia na nowo. Inaczej.

O relacji człowieka z przyrodą?

Nawet szerzej: ku jakim celom zmierza nasza cywilizacja. Wielu obserwatorów mówiło, że nasza wyobraźnia w XXI w. karleje. Ciągle tylko wzrost i wzrost. Produkujemy i konsumujemy coraz więcej. Stawiamy na uciechy indywidualne, wysokoemisyjne rozrywki. To wszystko zostało nagle zahamowane. W tym stanie zawieszenia zrodzić się może dużo rzeczy.

Także negatywnych.

Nie przeczę. Ale ja pierwszy raz widzę, jak skostniały schemat postępu rozumianego wyłącznie materialnie troszeczkę się rozszczelnia. Proszę zobaczyć, o ile łatwiej w ostatnich dniach mówi się o tzw. postwzroście.

To pojęcie też musimy wytłumaczyć.

Teorie postwzrostu, funkcjonujące na marginesie głównego nurtu ekonomii, mówią o redukcji produkcji i konsumpcji. O tym, że w pościgu za wzrostem PKB nie możemy pożerać zasobów Ziemi, bo one są ograniczone. Tracimy żyzne gleby, zużywamy za dużo wody pitnej, niszczymy plastikiem oceany, doprowadzamy do wymierania gatunków, zanieczyszczamy atmosferę. Musimy coś radykalnie zmienić, bo grozi nam planetarne ekobójstwo.

Dopóki naszymi decydentami kierowała logika business as usual, nie umieliśmy myśleć o innym świecie. A dziś inny świat z całą mocą wkroczył do naszych domów. Ba: zamknął nas w domach.

Kogo zamknął, tego zamknął.

Ci, którzy wykonują pracę taką jak przedtem – sprzedają leki i żywność, zapewniają transport publiczny, dyżurują w szpitalach – są bohaterami obecnego czasu. To zresztą jeden z jego paradoksów: jedni cierpią z powodu zamknięcia w domu, inni dlatego, że nie mogą być zamknięci i ryzykują własnym zdrowiem.

Wrócę jednak do postwzrostu. Tutaj dobrobyt rozumie się jako jakość życia. A celem jest społeczeństwo postpracy: takie, w którym jest więcej czasu wolnego i w którym można dbać o relacje. Gdzie przestajemy się kręcić jak chomiki w kołowrotkach.

Właśnie przestaliśmy. I wcale nie jest nam dobrze.

Pierwszy tydzień to była euforia, prawda? Później jednak czas wolny zaczął nam ciążyć. Intymne relacje z najbliższymi odsłoniły poukrywane dotąd problemy. Na łonie rodziny poczuliśmy się jak w więzieniu. Pojawiła się dezorientacja. Chcemy jak najszybciej wrócić do kołowrotka.

Boimy się o własne zdrowie. I o byt. Czy będzie z czego żyć. Czy ktoś nam pomoże w razie kłopotów.

Ale to wszystko nie uchyla pytania, czy w kontekście epidemii coś zmieniło się w horyzoncie mentalnym i teoretycznym naszej cywilizacji?

Mnie się wydaje, że wciąż dominuje postawa: zaciśniemy zęby, przetrzymamy, a potem zrobimy wszystko, żeby było po staremu. Pootwieramy fabryki, rozkręcimy konsumpcję.

Może tak być. Ale skoro pan mówi o przyszłości: obecny kryzys, przymusowa kwarantanna pokazały, jak ważna jest dla nas jej perspektywa. Człowiek jest istotą wychyloną w przyszłość, pisał Heidegger. Musi do czegoś zmierzać. Planować. Dziś wszyscy mówią: „Gdybyśmy wiedzieli, ile to będzie trwało, byłoby nam lżej”. Nawet gdyby to miało trwać rok. Dlaczego? Bo chcemy planować. Musimy planować. Wartość odpowiedzialności, zobowiązań moralnych, zależy od horyzontu przyszłości.


Czytaj także: Korona sprawdza - rozmowa z Bogdanem de Barbaro


No i tu muszę wrócić na swoje podwórko, bo kontrast jest wyjątkowo silny. Specjaliści od zmian klimatu pokazują, że przed ludzkością, która kontynuuje pogoń za wzrostem, generując przy tym wysokie emisje, nie będzie przyszłości w perspektywie kilku dekad lub końca tego stulecia. I apelują do decydentów, by w końcu zaczęli uwzględniać ograniczenia planety, w imię już nie interesu naszych wnuków, ale dzieci. To wyzwanie było dotąd niemal ignorowane. Mamy wprawdzie europejski Zielony Ład, zakładający osiągnięcie neutralności klimatycznej do 2050 r., ale z paryskiego porozumienia klimatycznego, również zmierzającego w stronę neutralności, wycofały się Stany Zjednoczone. Nie wygląda to optymistycznie.

Tylko co to ma wspólnego z koronawirusem?

Nigdy jeszcze ludzkość nie stała przed takim wyzwaniem jak kryzys klimatyczny. Empirycznie udokumentowanym w tysiącach badań. Nasza planeta i nasze życie na niej nie mają przyszłości, jeśli szybko czegoś nie zmienimy. A my nie umiemy wytrzymać nawet tego, że koronawirus odbiera nam przyszłość na kilka miesięcy. Tamtym się nie przejmujemy, to nas kompletnie rozbija. Ranga problemu taka sama, bliskość perspektywy wszystko zmienia.

Marazm też jest ten sam. I tu, i tu mam poczucie, że tak naprawdę niewiele mogę zrobić.

Nie mam wątpliwości, że obecny kryzys wywoła nowe formy napięć i podziałów. Ja, podobnie jak mój mąż, jestem zatrudniona przez państwo na etacie uniwersyteckim. Nasza przyszłość wciąż wygląda stabilnie, mamy psa, ogród i książki. W sumie mogłabym powiedzieć, że marzyłam o takiej przerwie. Jeżeli poradzę sobie z różnymi psychicznymi niedogodnościami, związanymi z izolacją, jeżeli nie zachoruję oczywiście, mogę przez kryzys przejść suchą nogą. Ale oznacza to tylko tyle, że jestem w nowej klasie uprzywilejowania. Wie pan, jeden ze studentów napisał mi po ogłoszeniu zakazu wstępu do lasów, że jego koledzy są o krok od palenia samochodów na ulicach. Bo rząd odebrał im wiosnę i dostęp do przyrody. Powie pan, że to głupie?

Powiem, że ja też źle znoszę zakaz wstępu do lasu. I że go nie rozumiem, skoro obowiązuje mnie nakaz trzymania dwumetrowego odstępu od każdego napotkanego człowieka.

Wielu naukowców twierdzi, że wszystkie przyszłe konflikty światowe będą miały w tle środowisko. Dostęp do wody. Brak żywności. Suszę.

A temu Pani studentowi chodzi o środowisko czy o wolność osobistą?

Myślę, że obie rzeczy grają rolę. Akurat młode pokolenie, o czym świadczą choćby Młodzieżowe Strajki Klimatyczne, bardzo serio traktuje problem zmiany klimatu. A zakaz wstępu do lasu wydaje się faktycznie absurdalny. Państwo demonstruje siłę, a chyba nie o siłę państwa chodzi w czasie epidemii, tylko o jego sprawność. Nie wiem, czy rządzący dziś Polską rozróżniają te dwie kwestie.

Bo tak w ogóle to zaczęliśmy potrzebować państwa.

O tak, i podkreślają to nawet bezkrytyczni zwolennicy poglądu, że najlepiej ureguluje wszystko wolny rynek. Ci, którzy zawsze domagali się ulg podatkowych albo obniżenia podatków, żeby móc radzić sobie samemu, nagle żądają sprawnych instytucji.

Dziwi to Panią?

Trudno w tych czasach nie trzymać kciuków za sprawne państwo – takie, które reguluje także wolny rynek i ma wpływ na przykład na zachowania korporacji transnarodowych, wymuszając na nich dostosowanie się do lokalnych regulacji. Które kreatywnie wspiera biznes, pokazując, do jakich celów, jego zdaniem, powinien dążyć. Epidemia pokazuje, że na takie państwo warto solidarnie się składać. Jeżeli chcemy mieć dobrą opiekę medyczną czy edukację, musimy mieć świadomość związanych z tym kosztów.

Cała dyskusja o kryzysie antropocenu jest w rzeczywistości dyskusją o takich właśnie sytuacjach. I o tym, że one będą powracały. Długoletnie susze, powodzie, anomalie pogodowe, epidemie. Pojawia się pytanie, kto będzie w stanie temu zaradzić.

Państwo tego nie zrobi. Ono może nas zamknąć w domach czy w swoich granicach. Ale problemy, z jakimi się mierzy, przekraczają te granice. Wirus nie jest „chiński”, nie jest „włoski” czy „polski”.

No to spróbujmy spojrzeć na ten problem pozytywnie. Wielu politologów ubolewało, że nie ma planetarnego „my”. Wie pan, jakie są największe wyzwania stojące przed ludzkością?

Chyba już Pani mówiła: katastrofa klimatyczna.

I utrata zasobów. I dramatycznie narastające nierówności ekonomiczne. O tym, jak bardzo nie jesteśmy sobie równi, pisze nie tylko Olga Tokarczuk, wspomina o tym także papież Franciszek w encyklice „Laudato si”. Z 7,8 mld ludzi na Ziemi miliard najuboższych nie emituje do atmosfery prawie nic – bo prawie nic nie konsumuje, głodując. Naprawdę potrzebujemy w tej sytuacji planetarnej solidarności.

Tokarczuk pisze: „Wirus przypomniał nam przecież to, co tak namiętnie wypieraliśmy – że jesteśmy kruchymi istotami, zbudowanymi z najdelikatniejszej materii. Że umieramy, że jesteśmy śmiertelni. Że nie jesteśmy oddzieleni od świata swoim »człowieczeństwem« i wyjątkowością, ale świat jest rodzajem wielkiej sieci, w której tkwimy, połączeni z innymi bytami niewidzialnymi nićmi zależności i wpływów. Że jesteśmy zależni od siebie i bez względu na to, z jak dalekich krajów pochodzimy, jakim językiem mówimy i jaki jest kolor naszej skóry, tak samo zapadamy na choroby, tak samo boimy się i tak samo umieramy”.

Epidemia może pokazać, że Amerykanie nie mogą po prostu wypiąć się na resztę świata. Podobnie Polacy. A dlaczego? A dlatego, że egzystencjalnie, na skórze każdego z nas, czujemy, że przeżywamy to samo.

Tylko że jedni mają więcej testów, inni mniej. Albo maseczek. Albo respiratorów.

Ale zagrożenie, z którym się mierzą, jest takie samo. Podobnie jak strach. Mogą też współpracować – jak laboratoria z całego świata nad szczepionką. Takich miejsc szukania wspólnego, ludzkiego „my” chciałoby się odnaleźć jak najwięcej.

„Chciałoby się” jest z porządku myślenia życzeniowego.

Znam analizy mówiące, że obecny kryzys może z nas wydobyć nie to, co najlepsze, ale to, co najgorsze. Że czekają nas populizmy, autorytaryzmy, czas odgradzania się jednych od drugich. A wtedy pod koniec stulecia czeka nas okres barbarzyństwa. Cywilizacja przestanie istnieć. Jako filozofka jednak uparcie szukam pozytywów.

Czyli co jeszcze widzi Pani przez swoje okno?

O katastrofach w świecie nauki mówi się, że multiplikują zagrożenia. Każda katastrofa powoduje, że dotychczasowe problemy potężnieją, a małe bolączki urastają do poważnych. Trudno się nie obawiać o najsłabszych. W Polsce na przykład trudno nie myśleć o Ukraińcach, którzy stracili nagle pracę w wielu naszych domach. Albo o naszych rodakach zatrudnionych na umowach śmieciowych w branżach, które zrobiły się nagle nierentowne. O tych, którzy stali się, jak to nazwał Zygmunt Bauman, „ludźmi-odpadami” globalizacyjnych procesów. Dlatego tak ważne są różne oddolne akcje, jak #empatyczneinnowacje. Można dzięki nim, nie czekając na rząd, wesprzeć swoich usługodawców, fryzjerów itp.

I co nam to wszystko mówi?

Że potrzebujemy silnej tkanki społecznej. Że neoliberalizm, ze swoją ideologią nastawioną na zysk, nie może dalej degenerować społecznej spójności. Że potrzebujemy opieki socjalnej dla najsłabszych. Że musimy być solidarni.

Autorytety neoliberalnego świata mówią już podobnie. „Konieczne będzie przedstawienie radykalnych reform odwracających kierunek polityki ekonomicznej przeważający przez ostatnie cztery dekady. Rządy będą musiały przyjąć bardziej aktywną rolę w gospodarce, postrzegać usługi publiczne jako inwestycje, a nie obciążenia, oraz szukać sposobu, by zwiększyć zabezpieczenia na rynku pracy. Na agendę wróci redystrybucja, pod znakiem zapytania staną przywileje starszych i bogatych. Koncepcje do niedawna uznawane za ekscentryczne, takie jak dochód podstawowy albo podatek od bogactwa, będą musiały być częściami składowymi”. To, uwaga, edytorial „Financial Times” sprzed paru dni, o tym, że wirus obnażył kruchość naszego kontraktu społecznego.

Mówiłam, że coś się rozszczelnia. Są badacze, którzy pokazują, że bogaty świat Zachodu faktycznie stać już na zapewnienie powszechnego dochodu podstawowego – na danie ludziom minimalnego bezpieczeństwa socjalnego nie jako darowizny czy gestu dobroczynnego, ale jako prawa człowieka. Przyjęcie takiego podejścia pozwala na zachowanie godności, której utrata wiąże się często z sięgnięciem po pomoc społeczną, no i zmienia warunki pracy, której wykonawca przestaje we wszystkim zależeć od kogoś, kto go zatrudnił.

Ale nie chodzi tylko o kontrakt społeczny. Wirus obnażył także inne cechy naszej cywilizacji. Na przykład, dosadnie mówiąc, owsiki w jej tyłku.

Tokarczuk pisze: „Pokazał nam, że nasza gorączkowa ruchliwość zagraża światu”.

Dużo ładniej. Okazało się w każdym razie, że ruchliwość nie jest niezbędnym warunkiem naszego funkcjonowania. Że nie wszystkie konferencje czy narady muszą się wiązać z koniecznością przejazdu, a tym bardziej przelotu kilkuset kilometrów. Że część pracy można odbyć zdalnie. Powiedzenie sobie, że w świecie postpracy mogę pracować cztery, a nie pięć dni w tygodniu, z czego dwa w domu, brzmi jakoś mniej szokująco.

Nie tak łatwo to idzie. Żeby z Panią porozmawiać, musiałem wynegocjować godzinę dostępu do komputera z dziećmi, które mają szkołę online.

A w polskich warunkach fakt, że macie komputer z dostępem do internetu, wciąż można traktować jako kolejny przejaw uprzywilejowania. W wielu domach dzieją się dantejskie sceny związane z koniecznością przystosowania się do nowego trybu pracy: uczenie się nowych rzeczy jest po prostu trudne. O ile wciąż ma się pracę.


Czytaj także: Myślałem, że będzie gorzej - rozmowa z Filipem Płużańskim


Patrząc jednak z szerszej perspektywy: zmniejszenie mobilności to zmniejszenie emisji zanieczyszczeń i szkód środowiskowych.

Strach powiedzieć: epidemia ma dobre strony.

Dla mnie jedną z najważniejszych jest wzrost autorytetu nauki. Przecież naukowców nikt dotąd poważnie nie traktował.

Naukowcy się spodziewali, że będzie wirus?

Światowa Organizacja Zdrowia od dwóch lat przestrzegała przed możliwością pojawienia się odzwierzęcego patogenu X.

Nikt jej nie słuchał. W mojej ostatniej książce dużo miejsca poświęcam frustracji środowiska badaczy związanej, po pierwsze, z upadkiem autorytetu nauki w dobie postprawdy i mediów społecznościowych, gdzie coraz trudniej oddzielić fake newsy od faktów. A po drugie z tym, że naukowców nie słuchają politycy. Mam nadzieję, że po koronawirusie wzrośnie rola ekspertyzy naukowej i jej rola polityczna.

Bardzo trudno mi sobie wyobrazić zmiany w tej dziedzinie. Zwłaszcza kiedy naukowcy przemawiają ex cathedra.

Ale przyzna pan, że lekcja z niesłuchania naukowców w kwestii wirusa jest wyjątkowo gorzka.

Zwłaszcza że oni ostrzegają także, że kryzys nie będzie jednorazowy albo że rozłoży się w czasie. Na wynalezienie i upowszechnienie szczepionki możemy czekać kilkanaście miesięcy. Choroby odzwierzęce nie znikną. Obawa przed zarażeniem stanie się bolesnym, egzystencjalnym doświadczeniem każdego z nas. Może podnieść poziom lękliwości. Jeśli w tym czasie nie będziemy słuchać naukowców, to kogo?

Szarlatanów. Autorów najłatwiejszych wyjaśnień.

I gdzie nas to zaprowadzi? Upadek autorytetu nauki ciągnie się od lat 80. XX w. Media, które w tym czasie chętnie dawały głos denialistom, mają za co bić się w piersi.

Na przykład za co?

Za dezinformacyjne kampanie na temat rzekomo niedającego się udowodnić globalnego ocieplenia – kampanie, dodajmy, sponsorowane przez przemysł paliwowy. To nic nowego. Podobną politykę stosowały kilkadziesiąt lat wcześniej koncerny tytoniowe, przekonujące do rzekomej nieszkodliwości palenia.


Czytaj także: Ducha nie gaśmy - rozmowa z abp. Grzegorzem Rysiem


Najgorzej mają młodzi. Trudno mi sobie wyobrazić, że podobny kryzys wydarza się w czasach, kiedy jestem w szkole średniej, tuż przed decyzją o tym, jaki kierunek studiów wybrać. Nie wiadomo, co będzie z rekrutacją. Nie wiadomo, czy będzie można pójść na studia do innego miasta. A jeśli gdzieś się już pracowało, najczęściej bez stałej umowy, właśnie się tę pracę straciło albo zaraz się ją straci.

Na to wszystko nakłada się ta utrata przyszłości w dalszej perspektywie, związana z kryzysem klimatycznym. Rządzące dziś światem pokolenie ma gdzieś przyszłość swoich dzieci i wnuków.

Których będzie coraz więcej i więcej. Kolejne miliardy ludzi trzeba będzie wyżywić, dać im pracę. Trudno to sobie wyobrazić, myśląc w kategoriach postwzrostu.

Musi się zmienić sposób dystrybucji dóbr. Trzeba odejść od tak zwanego przestrzelenia konsumpcyjnego w krajach bogatych, nie tłumiąc równocześnie aspiracji do dobrobytu w krajach najuboższych, gdzie przyrost demograficzny faktycznie będzie postępował – do końca stulecia może nas być 10-11 miliardów. Gdybyśmy chcieli zapewnić im życie na poziomie przeciętnego Amerykanina czy Europejczyka, potrzebowalibyśmy kilku planet. Wiemy, że nie mamy tylu zasobów. I to najbogatsi, te 20 procent mieszkańców planety konsumujących i emitujących najwięcej, muszą się zmienić.

Wie pan, że już w 2015 r. jeden procent najbogatszych mieszkańców planety posiadał tyle, co pozostałe 99 procent? Czy to jest przyzwoite i moralne, że w 2019 r. – podaję za raportem Oxfamu – 26 miliarderów posiadało tyle, co połowa ludzkości?

Nie jest. Ale nie wiem, co ma z tym wspólnego kryzys klimatyczny.

Degradacja środowiska postępuje też w krajach najuboższych. To system naczyń połączonych. Nasze bogate, wysoko- emisyjne, nasycone nowoczesnymi technologiami społeczeństwa generują koszty, które płacą tamci. Dalsze pogłębianie nierówności gwarantuje konflikty. Nadejście czasów militaryzmu lub barbaryzmu.

I Pani wie, jak zbudować lepszy świat?

Nie ja. Ale to jest wiedza, którą dzielą się eksperci. Że trzeba dekarbonizować gospodarki, inwestować w odnawialne źródła energii, przestawiać infrastrukturę na niskoemisyjną. To niebywałe i wcale nie tanie wyzwanie. Inna koncepcja transportu. Ograniczenie handlu na dalekie odległości. Większy akcent na suwerenność i lokalność w produkcji. Nasze rozrywki też mogą być niskoemisyjne: spacer z psem i joga, a nie gry komputerowe i seriale. O tym, ile energii pochłaniają otaczające nas gadżety, w ogóle się nie mówi.

Czyli po pierwsze gospodarka.

Tylko taka, w której nie chodzi o maksymalizację zysków i śmieciowe konsumowanie byle czego. W której towary mogą być wysokiej jakości i mieć długoterminowe gwarancje. Przecież można dzięki temu zredukować odpady.

Co ważne: jakość naszego życia i jakość rzeczy, którymi się otaczamy, nie musi stanąć pod znakiem zapytania. Chodzi o ilość tego wszystkiego. O pośpiech i chaos, z jakim zużywamy zasoby planety, co pół roku wyrzucając z naszych szaf ledwo noszone ubrania. Brytyjski ekonomista Tim Jackson mówi w tym kontekście o „gospodarce kopciuszkowej”. Może więc przerwa w hiperkonsumpcji czegoś nas nauczy? Że święta mogą się obyć bez stert nowych przedmiotów, obrusów, ozdób itd., i stać się przez to nawet bardziej świąteczne?

Cały czas się zastanawiam, na ile jesteśmy w stanie przyswoić te prawdy właśnie w tym momencie. Kiedy gospodarka stanęła i ludzie tracą pracę, priorytetem decydentów musi być jak najszybsze rozhulanie wszystkiego od nowa.

Ale czy rolą nauki i poważnych mediów nie jest wykraczanie poza horyzont najbliższych miesięcy? Przekonanie, że „musi być tak jak zawsze”, towarzyszyło nam od zawsze. Wydawało się, że to zdroworozsądkowe podejście. Tylko że właśnie ono doprowadziło nas na skraj katastrofy.

Nie mam poczucia, żeby nasi przywódcy zajmowali się teraz wymyślaniem innej przyszłości.

Ich priorytetem jest zapewnienie nam bezpieczeństwa w najbliższych miesiącach. Trudno, by było inaczej. Ale wkrótce ich horyzont powinien się rozszerzyć.

Lęk nie skłania do formułowania śmiałych wizji.

Ale wiemy, że tak samo jak było, już raczej nie będzie. Trauma kwarantanny, obawa przed kolejnymi epidemiami z nami zostaną. Podobnie jak doświadczenie tego planetarnego „my”.

Czy jednostka ma w tej sytuacji coś do zrobienia?

Na krótką metę: nie dać się dezorientacji wywołanej nagłą, niechcianą zmianą i odebraniem części swobód. Każdego dnia walczyć o konstruktywne spędzanie tego czasu. Nie oddać pola lękom. Zachować spokój. Są pewne metody zachowania spokoju, np. niepodążanie za wszystkimi informacjami serwowanymi przez media. Wyciszenie. A jeżeli ktoś może nadal pracować, choćby w zmienionej formie: konstruktywne skupienie na pracy. Sensowna praca daje gigantyczne poczucie spełnienia. Na dłuższą metę trzeba jednak otworzyć okno jeszcze szerzej. Epidemia dała nam wielkie pole do refleksji, kim jesteśmy, dokąd zmierzamy i jakie cele sobie stawiamy. Możemy otworzyć się na alternatywy.

Nie brzmi to jakoś rewolucyjnie.

Niestety, sprawczość jednostek jest ograniczona. Można jeszcze głosować na polityków, którzy myślą w kategoriach szerszych niż najbliższe wybory. Uprzedzam pytanie: wielu ich w Polsce nie ma. Ale bez zmiany na tym poziomie się nie obejdzie. W indywidualnych decyzjach, nazwijmy je: ekokonsumenckimi, w pojedynczych przejściach na weganizm czy przesiadkach na rowery, choć je szanuję, wielu nadziei nie pokładam. Musimy zmienić dużo więcej niż styl życia wąskiej uprzywilejowanej grupy.

A nie jest tak, że planeta sama się dziś reguluje?

Była taka teza, sformułowana w latach 70. XX w. przez Jamesa Lovelocka, o samoregulującej się Gai. Problem w tym, że zmiany wprowadzane dziś przez gatunek ludzki do systemu planety są zbyt wielkie, by mogło dojść do samoregulacji. Wiara w to, że możemy umyć ręce, a Gaja wszystko naprawi, np. oceany same poradzą sobie z zakwaszeniem, jest mitem.

Zastanawiałem się raczej nad tym, czy to ludzkość nie jest zagrażającym planecie wirusem.

Planecie nie. Ona przetrwa nawet katastrofę klimatyczną. Zostaną na niej jakieś formy życia. Nie będzie można jedynie utrzymać ładu cywilizacji. Ani tych wartości, które są nam tak drogie.©℗

Prof. EWA BIŃCZYK jest filozofką, wykładowczynią Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, zajmuje się m.in. socjologią wiedzy, filozofią nauki i języka, studiami nad nauką i technologią. Ostatnio opublikowała „Epokę człowieka. Retorykę i marazm antropocenu”.

CZYTAJ WIĘCEJ:

Dziękujemy, że nas czytasz!

Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →

Dostęp 10/10

  • 10 dni dostępu - poznaj nas
  • Natychmiastowy dostęp
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
10,00 zł

Dostęp kwartalny

Kwartalny dostęp do TygodnikPowszechny.pl
  • Natychmiastowy dostęp
  • 92 dni dostępu = aż 13 numerów Tygodnika
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
79,90 zł
© Wszelkie prawa w tym prawa autorów i wydawcy zastrzeżone. Jakiekolwiek dalsze rozpowszechnianie artykułów i innych części czasopisma bez zgody wydawcy zabronione [nota wydawnicza]. Jeśli na końcu artykułu znajduje się znak ℗, wówczas istnieje możliwość przedruku po zakupieniu licencji od Wydawcy [kontakt z Wydawcą]
Dziennikarz, redaktor wydań specjalnych i publicysta działu krajowego „Tygodnika Powszechnego”, specjalizuje się w pisaniu o piłce nożnej i o stosunkach polsko-żydowskich, a także w wywiadzie prasowym. W redakcji od 1991 roku, był m.in. (do 2015 r.) zastępcą… więcej

Artykuł pochodzi z numeru Nr 16/2020