Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →
Trzy książki: historie konkretnych ludzi z dwóch pokoleń. Tych, którzy angażowali się w Solidarność i po 13 grudnia 1981 r. płacili za to cenę, i tych, którzy dorastali w stanie wojennym, by potem zaangażować się w społeczny opór. Ludzi, którzy znaleźli się w sytuacji wyboru - i wybrali.
***
Praca Macieja Gawlikowskiego i Mirosława Lewandowskiego - to połączenie książki naukowej opartej na dokumentach (zwłaszcza z archiwum IPN) i innych świadectwach pisanych z tym, co nazywamy oral history, "historią mówioną". Pisząc dzieje Konfederacji Polski Niepodległej w Krakowie w czasie stanu wojennego - a była to jedna z najbardziej aktywnych organizacji w tym mieście, co dziś jest nieco zapomniane - autorzy konfrontowali archiwa (a wykorzystali ponad 130 tzw. jednostek aktowych, niektóre liczyły po paręnaście tomów) ze wspomnieniami ponad 70 osób; głównie opozycjonistów, ale też esbeków. Chwilami ich praca przybiera formę dziennikarskiego śledztwa, gdy rekonstruują przebieg wydarzeń na podstawie sprzecznych przekazów.
Jak wiele ówczesnych organizacji, KPN - nawet jeśli wyróżniała się lepszą samoorganizacją, dzięki czemu mogła być "motorem" ulicznych protestów - była też swego rodzaju "znakiem firmowym". Akces do niej zgłaszali ludzie zaangażowani też w innych środowiskach; granice przynależności bywały płynne. Również dlatego jest to nie tylko monografia jednej organizacji, KPN-u, ale więcej: portret opozycyjnego Krakowa w stanie wojennym, obejmujący też podziemną Solidarność, konspirację w liceach (temat w ogóle słabo zbadany), a nawet hipisów. A także więzienia i ośrodki internowania, gdzie SB usiłowała podejść, przeciągnąć na swoją stronę.
Śledzimy tu - widzianą oczami ich uczestników oraz z perspektywy SB - zarówno historię strajków i demonstracji, jak też funkcjonowanie podziemnych struktur. No i oczywiście losy ludzi - obok starszych wiekiem "weteranów" podziemnej roboty, także nastolatków, którzy wymykają się z domu, by pójść na demonstrację. Efekt jest imponujący: dwa tomy (łącznie około tysiąca stron), do tego kilkaset zdjęć.
***
13 grudnia 1981 r. ona miała trzy lata i zapamiętała tylko atmosferę napięcia. Dla niego był to dzień 14. urodzin; w prezencie dostał aparat fotograficzny. Chodził więc po ulicach i robił pierwsze zdjęcia. Gdy wrócił, w domu zastał rodziców przerażonych tym, co mogło spotkać syna za fotografowanie żołnierzy w pierwszy dzień stanu wojennego. "Gdy oboje stali się już dorosłymi ludźmi, czuli, że o tym wyjątkowym czasie wiedzą wciąż zbyt mało" - tak Katarzyna i Krzysztof Świdrakowie tłumaczą, czemu postanowili znaleźć kilkunastu zwykłych ludzi z pierwszej Solidarności i opisać ich historie.
Ludzi zatem niby zwykłych, którzy ponad 30 lat temu poczuli, że świat wkoło jest zły i niesprawiedliwy. I, chcąc go zmieniać, trafili do Solidarności - na samym jej "dole", w zakładach pracy i lokalnych społecznościach - aby potem, 13 grudnia 1981 r., znaleźć się w obozach internowania. Ich opowieści nie ograniczają się do tego okresu; stan wojenny to tylko (i aż) moment, na którym zawieszone są ich historie, mające swój ciąg dalszy, a także swój prolog. Bo każdy z nich przeszedł osobistą drogę do postawy oporu wobec systemu PRL; każdy zapłacił jakąś cenę. Gdy wspominają, nie ma w tym kombatanctwa - jest życie. A w nim mnóstwo humoru, szczegółów, emocji.
Są też w tej książce liczne ilustracje: nie tylko zdjęcia, także grypsy z internowania czy rysunki, tworzone za kratami. Skarby-pamiątki z domowych szuflad.
***
"Pokolenie 82-90" - to opowieść o kolejnej generacji. Patryk Pleskot i Robert Spałek, historycy z warszawskiego IPN, przeprowadzili wywiady z 20 ówczesnymi studentami UW. 18 chłopaków i dwie dziewczyny, dobrani tak, by tworzyli panoramę poglądów opozycji studenckiej, działający w uczelnianym ruchu niezależnym - w NZS, ale też w innych grupach.
Nie jest to jednak zbiór następujących kolejno po sobie wywiadów. Opowieści - zresztą nie tylko o polityce, także o studenckim życiu codziennym i Warszawie tamtej dekady - pogrupowano chronologicznie i tematycznie, tak aby czytelnik miał przed sobą jakby panoramę kolejnych wydarzeń z Warszawy lat 80., opowiedzianą przez tych 20 ludzi, z ich - czasem różnych - punktów widzenia. To świadectwo dekady lat 80. rozciąga się od stanu wojennego, który dla opowiadających stał się przyspieszoną "socjalizacją polityczną", aż po rok 1989, na który spora część bohaterów tej książki patrzyła z ambiwalencją: z jednej strony doceniała jego znaczenie, z drugiej odczuwała rozczarowanie, widząc także stracone wtedy szanse.
Bo też ówcześni "młodzi", którzy w latach 1987-89, gdy "starzy" oklapli, ciągnęli robotę opozycyjną, organizując strajki i protesty (nie tylko w Warszawie i nie tylko na uczelniach), w istocie zostali w 1989 r. potraktowani instrumentalnie przez "starszych" działaczy. Zwłaszcza ludzie z NZS, których nie dopuszczono, mimo obietnic, do rozmów Okrągłego Stołu i którzy później byli marginalizowani, i mieli poczucie, iż starsi działacze w ogóle coraz mniej chętnie patrzą na ich publiczne zaangażowanie. Ale to już inna historia.
***
Trzy książki, a w nich bogactwo ludzkich historii. Trzy książki, z których każda zapełnia jakąś "białą plamę", jakiś obszar dotąd słabo zbadany. A także kopalnia szczegółów np. dla scenarzysty, który chciałby stworzyć filmową opowieść o tamtym czasie - nie o liderach, którzy trafili do leksykonów, lecz o zwykłych ludziach w niezwykłych czasach.
Byłoby dobrze, gdyby po te książki sięgnęli nie tylko ci, dla których są one cząstką własnego doświadczenia, ale też dzisiejsi licealiści i studenci. Ci młodzi ludzie, którzy od życia oczekują więcej niż tylko "ustawienia się" i "zrobienia kasy". Którzy zastanawiają się nad sobą i światem, którzy chcieliby zrobić w życiu coś, by ten świat był inny, lepszy.
Maciej Gawlikowski, Mirosław Lewandowski "Gaz na ulicach. KPN w Krakowie - stan wojenny 1981-1982", Wydawnictwo Dar-Point, Myślenice 2011.
Patryk Pleskot, Robert Spałek "Pokolenie 82-90. Niezależne Zrzeszenie Studentów na Uniwersytecie Warszawskim we wspomnieniach (1982-1990)", wyd. IPN, Warszawa 2011.
Katarzyna i Krzysztof Świdrakowie "13 wspomnień ze stanu wojennego", wyd. PWN, Warszawa 2011.
