Jan Spychalski, czyli odrębność

Spychalski to środowiskowa legenda. Ceniony przez wielu, ale obecny właściwie tylko kilkoma wciąż powtarzającymi się reprodukcjami. W salach Zachęty możemy skonfrontować legendę o Spychalskim z jego malarstwem. Konfrontacja wcale nie jest prosta. Samotnik z Poznania został opisany najlepszymi polskimi piórami o sztuce piszącymi.

20.03.2005

Czyta się kilka minut

 /
/

Z tych tekstów wyłania się sylwetka malarza skromnego, ale obdarzonego silną osobowością, osobnego, niezależnego, upartego, całkowicie oddanego sztuce i tylko nią żyjącego. Przenikliwą analizę sztuki Spychalskiego dał Wiesław Juszczak: “Ta sztuka nie tyle neguje symbolizm, co o nim zapomina. Traci z oczu wykorzystywane przezeń możliwości wyjaśniania świata i żywienia się jego zagadkami. Zamyka się we własnym wnętrzu i poznaje świat o tyle, i na tyle tylko, na ile zdolna jest poznać siebie - zawsze oczywiście wykorzystując okruchy świata. I w ten sposób tłumaczy go, wyjaśnia - w sobie. Bo jest i częścią, i »prefiguracją« wszystkiego, co jest".

Joanna Pollakówna w “Precyzji ciszy" zapewnia: “Malarstwo Jana Spychalskiego, samouka i intelektualisty, zdaje się samo sobą nasycać, wyrastając z najgłębszej duchowej potrzeby artysty. A przecież nie należy on do kategorii malarzy amatorów, tzw. »naiwnych«, owych szczęśliwych, a czasem tragicznych portrecistów świata, to rzeczywistego, to urojonego, pieczołowicie odtwarzających swoje fantasmagorie albo urodę rzeczy widzialnych. Wizja Jana Spychalskiego, filozofa z wykształcenia, wzbiera w jasnym umyśle człowieka bardzo wrażliwego i chyba nieśmiałego, o wyobraźni niespokojnej - a równocześnie skrupulatnej".

W katalogu wystawy, znakomicie przygotowanym i ogromnym, znajdujemy ponadto erudycyjny esej Mieczysława Porębskiego o przedśmiertnym obrazie Spychalskiego “Walka Jakuba z aniołem" (1946). Towarzyszą mu skupione uwagi Wojciecha Suchockiego oraz wspomnienie córki malarza Agnieszki Ławniczakowej, wybitnej historyk sztuki, znawczyni sztuki Jacka Malczewskiego. Ekspozycja w salach Zachęty jest piękna i staranna, bez wystawienniczych ekstrawagancji, z szacunkiem dla dzieł i troską o to, by im nie przeszkadzać. Zasadniczy zespół tworzą obrazy olejne, dla których uzupełnieniem są prace na papierze, rysunki i grafiki.

Mamy zatem świetną wystawę, idealną do spokojnego poznawania dzieła Spychalskiego. Mamy też znakomite teksty, przekonujące, że chodzi o zjawisko niepospolite. I tu rodzi się problem: z większością obserwacji i analiz wypada się zgodzić, jeden wszakże fakt został w nich pominięty. Otóż autor “Walki Jakuba z aniołem", choć w sensie możliwości intelektualnych nie może żadną miarą być nazwany malarzem “naiwnym" czy “niedzielnym", w sensie warsztatowym profesjonalistą nie był. Oglądając całą jego spuściznę malarską trudno o tym nie myśleć. Nie znaczy to, że nie ma w niej obrazów niezwykłych - ale tym bardziej powinno się o problemie “samouctwa" pamiętać.

Wystawy retrospektywne niczego nie ukrywają, nie selekcjonują. Dostajemy materiał pełny i czasem bezwzględny w swej prawdzie, budzący podejrzenie o nadinterpretacje, choć na pewno najlepsze i najbardziej znane prace Spychalskiego można stawiać obok dzieł wielkich artystów: Rublowa, Seurata, de Chirico, Morandiego, tak jak to czynią cytowani autorzy (po to tylko zresztą, by podkreślić jego odrębność).

W kilku naprawdę zaskakujących obrazach: “Przy Bramie Dębińskiej" (1935), “Ku stoczni" (1935), “Biały mur" (1938), “Czerwony fotel" (1943), “Walka Jakuba z aniołem" (1946) udało mu się pokonać nieumiejętność, czy może raczej wyzyskać ją dla przydania dziełu siły. Gdzieś w tym mocowaniu się z oporem materii i własnym warsztatem udawało się Spychalskiemu dotknąć wiecznotrwałych wartości w sztuce malarskiej i te momenty spełnienia są naprawdę wyjątkowo cenne, bo widać, jak wielkim wysiłkiem zostały okupione.

Obrócę się w swej niepewności ku innemu autorytetowi, którego nieomylnej intuicji zawsze ufałem. Jerzy Stajuda w 1958 r. napisał o Spychalskim: “Zagadkowa emocja jego obrazów przenika formalne walory, usiłuje nawiązać kontakt z innym, zewnętrznym światem i wypala się bez oddźwięku. Gdyby ktoś chciał uczciwie w tym malarstwie zasmakować, nie czując przy tym zażenowania, musiałby pokonać chyba większe trudności niż badacze równie zamkniętego świata chorału gregoriańskiego - musiałby nastroić się wyłącznie na brzmienie obrazów Spychalskiego". W tym obróceniu się do wewnątrz, w wypracowaniu własnego nieprzystawalnego świata wizualnych rozwiązań jest największa moc, ale też największa słabość tej sztuki. Albo ktoś zostaje uwiedziony i pod wrażeniem uwodziciela nie widzi już niczego więcej, albo popadnie w niekończące się wątpliwości. Nie pomyślałbym wcześniej, że tak będzie wyglądać mój tekst o malarstwie Jana Spychalskiego. Byłem pewien, że jestem przygotowany na przyjęcie tych obrazów, które co prawda znałem tylko w niewielkim wyborze, ale które zawsze mi się podobały.

Na wystawie pokazano także rysunki i grafiki. W rysunku nie ma już czarowania kolorem, owego szlifowania agatów, o którym tak sugestywnie pisał Juszczak. To najbardziej bezlitosna ze sztuk, niczego nie ułatwia, niczego nie daje od razu. Z tym większą przyjemnością obejrzałem kilka grafik, które w tym kontekście wydały się pracami nader udanymi, gdzie ekspresjonistyczna stylistyka wydała bardzo dobre owoce.

Wystawa niewiele pewnie zmieni w naszym widzeniu miejsca sztuki Jana Spychalskiego. Kilka najdoskonalszych obrazów pozostanie jako pars pro toto całej spuścizny. Bliższe będzie to, co rozpoznawalne, zamknięte i oswojone; rzeczy odległe i nie poznane takimi pozostaną. I może tak być powinno. Jedni zechcą w ten niewielki i domknięty świat wkroczyć jak we własny, inni pozostaną na zewnątrz. Pewnie trzeba mieć bardzo subtelne ucho, by wyraźniej usłyszeć gregoriański śpiew tego malarstwa.

“Jan Spychalski 1893-1946". Koncepcja wystawy, kuratorzy: Agnieszka Ławniczakowa, Wojciech Suchocki. Muzeum Narodowe w Poznaniu, 14 IX - 31X 2004, Muzeum Narodowe w Krakowie, 27 XI - 31 XII 2004, Zachęta Narodowa Galeria Sztuki, Warszawa, II-IV 2004. Katalog: koncepcja - Agnieszka Ławniczakowa, projekt graficzny - Lidia Żurad.

Dziękujemy, że nas czytasz!

Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →

Dostęp 10/10

  • 10 dni dostępu - poznaj nas
  • Natychmiastowy dostęp
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
10,00 zł

Dostęp kwartalny

Kwartalny dostęp do TygodnikPowszechny.pl
  • Natychmiastowy dostęp
  • 92 dni dostępu = aż 13 numerów Tygodnika
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
89,90 zł
© Wszelkie prawa w tym prawa autorów i wydawcy zastrzeżone. Jakiekolwiek dalsze rozpowszechnianie artykułów i innych części czasopisma bez zgody wydawcy zabronione [nota wydawnicza]. Jeśli na końcu artykułu znajduje się znak ℗, wówczas istnieje możliwość przedruku po zakupieniu licencji od Wydawcy [kontakt z Wydawcą]

Artykuł pochodzi z numeru TP 12/2005