Co dziś znaczy bunt

Masowo czy punktowo? Różnice akcji ulicznych KOD i Partii Razem to echo dylematów wszystkich ruchów protestu świata.

04.04.2016

Czyta się kilka minut

Protest Partii Razem przeciwko wyborowi nowych sędziów do Trybunału Konstytucyjnego. Warszawa, 2 grudnia 2015 r.  / Fot. Grażyna Myślińska / FORUM
Protest Partii Razem przeciwko wyborowi nowych sędziów do Trybunału Konstytucyjnego. Warszawa, 2 grudnia 2015 r. / Fot. Grażyna Myślińska / FORUM

Kiedy po ostatnich wyborach do Sejmu nie dostało się żadne lewicowe ugrupowanie, rozpoczęło się łatwe do przewidzenia szukanie winnych. Politycy i niektórzy aktywni w dyskusji publicznej wyborcy Zjednoczonej Lewicy za główną przyczynę nieprzekroczenia progu wyborczego uznali niespodziewany wzrost notowań Partii Razem. „Gdyby nie »efekt Zandberga«, mielibyśmy kilkoro lewicowych posłów, a tak jedyną opozycją są neoliberałowie” – głosiła mantra, dzięki której nie trzeba było dokonywać poważniejszego rachunku politycznych błędów. Z kolei Razem ogłosiła, że porażce lewicy winny jest SLD, który zamiast pokornie uderzyć się w piersi i ogłosić, że polska wersja Trzeciej Drogi – sojuszu wolnego rynku z progresywizmem obyczajowym – była od początku niewydarzona, skanibalizował nieskompromitowane lewicowe ugrupowania, które zdecydowały się utworzyć z nim koalicję.

Protest Partii Razem przeciwko wyborowi nowych sędziów do Trybunału Konstytucyjnego. Warszawa, 2 grudnia 2015 r. / Fot. Grażyna Myślińska/ FORUM

Dlaczego dzisiaj, kilka miesięcy później, ten spór, prowadzony głównie wśród samych zainteresowanych, jest jeszcze istotny? Z dwóch powodów. Po pierwsze, po powstaniu Komitetu Obrony Demokracji znalazł swoją kontynuację w dyskusjach na temat haseł, programu i metod działania, jakie powinna przyjąć opozycja wobec rządów PiS. Po drugie, wobec paraliżu PO i wykalkulowanej programowej niejasności Nowoczesnej, pragnącej przyciągnąć wyborców nieprzekonanych do czysto liberalnych propozycji programowych, spór o to, kto i w jaki sposób powinien sformułować lewicową kontrpropozycję wobec PiS-u, jest bodaj jedynym prawdziwie programowym sporem wśród przeciwników obecnego rządu.

Problem jednak w tym, że ta bardzo potrzebna dyskusja nadal toczy się w cieniu wyborczej porażki i polega głównie na szukaniu winnego oraz próbach zredukowania przeciwnika do kliszy, którą można potem wkładać w wygodne dla siebie ramy. Dlatego też zwolennicy ZL, jak Agata Bielik-Robson, w decyzji Razem o zdystansowaniu się wobec KOD-u widzą przede wszystkim dążenie do przejęcia od PiS-u choćby części rozczarowanego elektoratu wywodzącego się z klas nieuprzywilejowanych – nawet za cenę porzucenia lewicowych postulatów kulturowych i społecznych, jak prawa osób homoseksualnych czy prawo do aborcji.

Nie ma przy tym znaczenia, że Razem wyraźnie upomina się o jedne i drugie, a KOD dość konsekwentnie stara się nie poruszać żadnej z tych kwestii z obawy przed zniechęceniem bardziej konserwatywnej obyczajowo części społeczeństwa do udziału w swoich protestach. Z kolei działacze i działaczki młodej lewicowej partii w demonstracjach KOD-u widzą przede wszystkim czyszczenie politycznego pola dla neoliberałów. Obawiają się, że programowa neutralność polityczna KOD-u to wymarzony prezent dla Ryszarda Petru i jego Nowoczesnej. I znowu nie ma przy tym znaczenia, że spora część uczestników marszów organizowanych przez KOD przyjmuje z wyraźną dezaprobatą stworzony przez Nowoczesną projekt ustawy o związkach zawodowych, uznany przez Sąd Najwyższy za „wybiórczy” i niebiorący pod uwagę zeszłorocznego wyroku Trybunału Konstytucyjnego.

Ustawienie sporu w kategoriach „nie idziecie z KOD-em, bo jesteście »lewicą posmoleńską«” kontra „idąc z KOD-em pracujecie na przejęcie władzy przez Ryszarda Petru” sprawia, że z dyskusji o formach organizacji i programie opozycji wobec PiS-u znikają kwestie mniej doraźne. Różnice między KOD-em a Razem nie dają się sprowadzić do krótkoterminowych rozgrywek politycznych, stawka jest o wiele większa. Chodzi o fundamentalnie różne sposoby organizacji politycznej i myślenia o bazie politycznej. Wykraczają one poza polski kontekst i dotykają zasadniczych dylematów, jakie przed nowymi ruchami społecznymi i partiami politycznymi postawił krach finansowy z 2008 r.

My, naród – czyli kto?

27 lutego 2016 r. KOD zorganizował marsz pod wymownym hasłem „My, naród” – odwołujący się do pierwszych słów amerykańskiej konstytucji slogan dobrze charakteryzuje aspiracje Komitetu do reprezentowania całości polskiego społeczeństwa, bez względu na różnice klasowe, polityczne, styl życia. Chce się stworzyć wrażenie, że na ulice wychodzą wszyscy Polacy, którzy nie zgadzają się na łamanie demokratycznych standardów życia politycznego.

Tyle że trudno dziś znaleźć na głównej scenie politycznej ugrupowanie, które całkowicie i konsekwentnie sprzeciwiałoby się demokracji. Nawet ugrupowania skrajnie prawicowe używają demokratycznych haseł do uzasadnienia swojego prawa głoszenia antydemokratycznych poglądów. Jarosław Kaczyński w przemówieniu wygłoszonym w wieczór wyborczy określał planowane przez PiS reformy mianem „pakietu demokratycznego”. Spór zaczyna się zatem dopiero wtedy, kiedy skonfliktowane siły polityczne zaczynają spierać się o to, jaką treścią wypełnić hasło „demokracja” i co ostatecznie decyduje o spełnianiu demokratycznych standardów – ciągłość rządów prawa, wolne wybory, respektowanie woli większości, poszanowanie praw mniejszości?

Liderzy KOD-u konsekwentnie odmawiają udziału w tej dyskusji, koncentrując się na podtrzymywaniu obrazu Komitetu jako swego rodzaju pospolitego ruszenia, oddolnego, spontanicznego i przede wszystkim niezwiązanego z żadną partią polityczną. W pierwszym numerze „Przeglądu Demokratycznego”, pisma zamierzonego jako platforma objaśniania działań KOD-u, znalazł się tekst redaktor naczelnej Elżbiety Pytlarz pod znaczącym tytułem „KOD: apartyjny czy apolityczny?”. „Mateusz Kijowski i zarząd stowarzyszenia KOD wielokrotnie zapewniali, że Komitet Obrony Demokracji jest ruchem obywatelskim i nie zamieni się nigdy w partię polityczną” – stwierdza autorka, zastrzegając jednocześnie, że apartyjność niekoniecznie oznacza brak zaangażowania politycznego. Polityczność Komitetu zostaje jednak przez nią początkowo zdefiniowana jako patrzenie władzy na ręce na wzór działalności prowadzonej przez organizacje strażnicze, potem przywołana zostaje Arystotelesowska definicja polityczności jako troski o dobro wspólne.

Organizacje pozarządowe typu watch dog skupiają jednak ekspertów w danej dziedzinie, np. ochronie danych w internecie, którzy prowadzą działalność rzeczniczą, starając się przekonać zarówno polityków, jak opinię publiczną do określonych rozwiązań. Takie skupienie na szczegółowych aspektach i wiedzy technicznej Arystoteles uznałby zapewne za techne, praktyczną wiedzę dotyczącą skutecznego działania na wąskim wycinku rzeczywistości. Tymczasem polityka i dobro wspólne to domena phronesis, szczególnej intuicji pozwalającej reagować na zmieniające się okoliczności i wyzwania, jakie stawia życie publiczne.

Mieszając te klasyczne kategorie, KOD chce mieć ciastko i zjeść ciastko; otoczyć się nimbem technokratycznego profesjonalizmu, zarazem uchodząc za zryw obywatelski, szczery, naiwny, bezinteresowny. To mieszanie porządków musi prowadzić do sprzeczności. Nie ma na świecie organizacji „strażniczej”, która prowadziłaby działalność pod hasłem „My, naród” i pozostała wiarygodna jako źródło wiedzy eksperckiej.

Celebrowanie fajności

W istocie KOD bardziej niż profesjonalną organizację z trzeciego sektora czy zgromadzenie na agorze przypomina antykomunistyczne zrywy organizowane pod hasłem antypolityki. Ponieważ w krajach „realnego socjalizmu” kategorie polityczne oparte na konkretnych interesach społecznych były całkowicie zawłaszczone przez partyjną propagandę, posługiwanie się nimi dysydenci traktowali jako mimowolną zgodę na narzucone przez władzę reguły dyskursu. Po podpisaniu w 1975 r. aktu końcowego konferencji w Helsinkach, również przez „demokracje ludowe”, siły opozycyjne dostały do ręki potężne narzędzie wywierania presji na opresyjne rządy – prawa człowieka. Z ich pomocą zaczęły kierować dyskusję na inne tory: etyczne, a nie polityczne. Stawką były imponderabilia, jak ludzka godność, a nie interesy konkretnych grup społecznych. Dzięki temu możliwa stała się współpraca ludzi pochodzących z różnych klas, wykonujących różne zawody, o różnych obyczajowościach i stylach życia.

Z tego porozumienia narodził się Komitet Obrony Robotników, do którego KOD nawiązuje nie tylko nazwą, ale i ambicją stworzenia ruchu społecznego obejmującego wszystkich obywateli niezgadzających się na łamanie prawa i demokracji – wartości, do których przyznaje się również rząd, tak jak niegdyś władze PRL zadeklarowały, że będą przestrzegać praw człowieka. Problem polega jednak na tym, że protest antypolityczny – prowadzony pod hasłami tak ogólnymi i szczytnymi, że mało kto by się z nimi nie zgodził – był niezwykle skuteczny w realiach państwa, w którym nie odbywały się wolne wybory i panowała cenzura. Obnażał wtedy hipokryzję rządzących i pustotę języka władzy, w dodatku – powołując się na konkretne porozumienie międzynarodowe – pozwalał rozliczać ją z jej własnych zobowiązań. Tymczasem w sytuacji wolnej debaty publicznej i prawidłowo stosowanych procedur wyborczych łatwo go zredukować do jeszcze jednego, w dodatku mało precyzyjnego głosu w sporze politycznym.

W PRL stawką KOR-u było zachowanie podstawowych norm etycznych, za wierność którym można było zapłacić wysoką cenę. KOD pozostając dziś na poziomie ogólnych haseł, jak „otwartość, przejrzystość, szacunek dla prawa, odrzucenie przemocy”, ryzykuje, że zredukuje sam siebie do celebrowania własnej „fajności”.

Najpierw masa

Dążenie KOD-u do bycia tak otwartym i inkluzywnym, by powstało wrażenie, iż jest tożsamy z całym społeczeństwem zbuntowanym przeciwko elicie rządzącej, a także swego rodzaju pragnienie bezpiecznej powtórki z wielkich zrywów przeciwko władzy komunistycznej – widać dobrze w zafiksowaniu liderów ruchu na liczbie uczestników protestów.

„Pikieta 3 grudnia – sukces. 10,5 godziny, cały czas dużo ludzi. Zauważona przez media i przez obywateli. 9 grudnia kolejna pikieta, mniejsza, bo już przygotowywaliśmy marsz na 12 grudnia. Ale znowu sukces. I wreszcie marsz. Pierwszy marsz. Obywatele dla Demokracji. Podstawowa zasada Facebooka została odwrócona. Zazwyczaj na wydarzenie w realu przychodzi 10 procent tych, którzy się zapisali na FB. U nas przyszło 10 razy tyle...” – wylicza w „Przeglądzie Demokratycznym” Mateusz Kijowski. Tak jakby dopiero fakt, że w marszu wzięło udział kilkadziesiąt tysięcy osób, był absolutnie decydujący dla jego słuszności. Poza tym, że na pikiety i marsze KOD-u przyszło dużo ludzi, nie dowiemy się z artykułu jego lidera wiele więcej.

Niekoniecznie musi to świadczyć o naiwności liderów KOD-u. Gdyby na samym początku rozwoju ruchu zaczęli proponować precyzyjniejsze diagnozy polityczne i wyznaczać konkretne cele, ryzykowaliby odpływ zwolenników, zanim Komitet na dobre się ukonstytuował. Ich strategia przypomina, jak na razie, metody mobilizacji tzw. single-issue movements, ruchów walczących o jedną sprawę, istotną dla ludzi o różnych poglądach politycznych. Aby realizować swoje postulaty, wygaszają na czas trwania protestu to, co dzieli demonstrujących, by po wygranej rozpaść się na różne grupki, frakcje i partie. Doskonałym przykładem takiego ruchu było anty-ACTA, zrzeszające lewicowych obrońców prawa do prywatności obok prawicowych i skrajnie prawicowych przeciwników ówczesnego rządu, USA i UE. Po zakończeniu protestów wszystkie te środowiska poszły swoimi drogami. KOD próbuje działać niczym single-issue movement, tyle że jego „sprawa” jest bardzo szeroka – to demokracja, bez przymiotników i dookreśleń.

Nie kryć różnic

Podobnie jak anty-ACTA i masowe demonstracje przeciwko komunistycznym władzom, KOD stawia na masowe wystąpienia. Po kryzysie finansowym z 2008 r. pojawiły się jednak nowe ruchy społeczne sięgające po zupełnie inną strategię. Protesty organizowane pod hasłem occupy w różnych krajach i upominające się o różne sprawy istotne w lokalnym kontekście politycznym liczyły na masowy oddźwięk, ale sprzeciw i bunt społeczeństwa chciały wywoływać za pomocą „punktowych”, symbolicznych akcji, które miały rozbudzić odruch oburzenia u opinii publicznej i zwracać uwagę na sprawy wypierane z dyskusji. To dlatego protestujący w Nowym Jorku zajęli park ulokowany obok największych instytucji finansowych na Wall Street, a zbuntowani studenci uniwersytetu w Sofii zaczęli okupację głównej sali wykładowej podczas zajęć profesora prawa, który jako sędzia bułgarskiego Trybunału Konstytucyjnego wydał niezgodny z ustawą zasadniczą wyrok korzystny dla ówczesnego rządu.

Kontynuacją „punktowej” strategii, wypracowanej przez ruchy occupy, był protest zorganizowany przez Partię Razem pod Kancelarią Prezesa Rady Ministrów po ogłoszeniu przez Trybunał Konstytucyjny wyroku w sprawie zmian w ustawie o TK. Miasteczko namiotowe i wyświetlanie na fasadzie Kancelarii tekstu wyroku to chwyty przećwiczone już przez zbuntowanych młodych w różnych częściach globu. Ich skuteczność jest bardzo różna, zależy od lokalnych uwarunkowań politycznych, poparcia, jakim cieszą się oprotestowane rządy i instytucje, gotowości rządzących do używania przemocy. Ruchy occupy zanotowały jednak sukces, którego nie udało się osiągnąć single-issue movements – uświadomiły wspólne interesy społeczne, polityczne i ekonomiczne ludziom z klas społecznych, które do tej pory żyły w całkowicie odrębnych światach. To dlatego do protestujących na Wall Street studentów dołączały związki zawodowe reprezentujące pracowników różnych branż.

Wcześniej anty-ACTA, a teraz KOD usiłują nie dopuścić do głosu różnic pomiędzy protestującymi. Organizacje podejmujące protesty „w stylu” occupy mają na celu przede wszystkim wskazanie na to, co łączy protestujących pomimo różnic, a czego do tej pory być może nie dostrzegali. W tym sensie protesty okupacyjne są przeciwieństwem antypolityki uprawianej przez niektóre ruchy masowe. Jedna celnie wymierzona akcja pod KPRM zrobiła zapewne więcej dla uwiarygodnienia Razem jako siły politycznej proponującej alternatywę dla PO-PiS niż wszystkie snute w telewizji rozważania o prekariacie jako nowej klasie pracującej, łączącej dawną klasę robotniczą i żyjącą w niepewności inteligencję.

Polityka nadziei

Kryzys 2008 r. okazał się wyjątkowy m.in. pod tym względem, że nie przyniósł żadnej nowej wiodącej idei społeczno-ekonomicznej i żadnej szeroko zakrojonej próby przebudowania w oparciu o nią istniejącego ładu. Po krachu w 1929 r. do głosu doszły New Deal, keynesizm i interwencjonizm, po kryzysie naftowym z 1973 r. rozpoczął się zwycięski marsz neoliberalizmu. Tymczasem długoterminowe i niebezpośrednie skutki ostatniego wielkiego załamania ekonomicznego odczuwamy do dziś, choćby w postaci przywracania kontroli granicznych i powrotu do retoryki interesu narodowego w reakcji na napływ uchodźców do Europy. Niepewne jutra społeczeństwa, którym nikt nie zaproponował żadnej nowej, wielkiej narracji dającej nadzieję na przełamanie impasu, zazdrośnie strzegą resztek swojego dobrobytu.

Wielkie pytanie brzmi zatem: jakie ruchy polityczne mają szansę na stworzenie nowej, dającej nadzieję polityki – wielkie, masowe demonstracje niezwiązanych ze sobą niczym poza ogólnymi hasłami obywateli czy zdeterminowane, działające punktowo ruchy occupy? Obie formy protestu mają swoje ograniczenia. Masowe demonstracje szybko się rozpadają, kiedy osiągną swoje ogólne cele i nie przynoszą realnych zmian w instytucjach politycznych. Z kolei protesty okupacyjne tworzą silną więź społeczną, ale często mają trudności z przyciągnięciem większej liczby zwolenników – doktrynalna czystość jest dla nich ważniejsza od wypracowania skutecznego kompromisu politycznego.

O tym, który z tych modeli buntu okaże się bardziej konstruktywny, przekonamy się być może niedługo w Polsce na przykładach KOD-u i Partii Razem. ©

Dziękujemy, że nas czytasz!

Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →

Dostęp 10/10

  • 10 dni dostępu - poznaj nas
  • Natychmiastowy dostęp
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
10,00 zł

Dostęp kwartalny

Kwartalny dostęp do TygodnikPowszechny.pl
  • Natychmiastowy dostęp
  • 92 dni dostępu = aż 13 numerów Tygodnika
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
79,90 zł
© Wszelkie prawa w tym prawa autorów i wydawcy zastrzeżone. Jakiekolwiek dalsze rozpowszechnianie artykułów i innych części czasopisma bez zgody wydawcy zabronione [nota wydawnicza]. Jeśli na końcu artykułu znajduje się znak ℗, wówczas istnieje możliwość przedruku po zakupieniu licencji od Wydawcy [kontakt z Wydawcą]
Socjolog, historyk idei, publicysta. Szef działu Obywatele w forumIdei Fundacji im. Stefana Batorego, zajmuje się ruchami i organizacjami społecznymi oraz zagadnieniami sprawiedliwości społecznej. Należy do zespołu redakcyjnego „Przeglądu Politycznego”. Stale… więcej

Artykuł pochodzi z numeru TP 15/2016