Brama Kaukazu

Zamach terrorystyczny w Soczi jest mało prawdopodobny: olimpijskie miasto zamieniono w twierdzę. Ale nikt nie zaręczy, że terroryści znów nie uderzą, tyle że gdzie indziej. Przed olimpiadą w Rosji zrobiło się nerwowo.

04.01.2014

Czyta się kilka minut

Prezydent Władimir Putin wygłasza orędzie noworoczne w Chabarowsku. 31 grudnia 2013 r.  / Fot. Aleksey Nikolskyi / RIA NOVOSTI / EAST NEWS
Prezydent Władimir Putin wygłasza orędzie noworoczne w Chabarowsku. 31 grudnia 2013 r. / Fot. Aleksey Nikolskyi / RIA NOVOSTI / EAST NEWS

Blisko 15 lat temu Władimir Putin dochodził do władzy na fali histerii po krwawych zamachach terrorystycznych. Obiecał wtedy, że zapewni obywatelom bezpieczeństwo, a terrorystów dorwie „nawet w kiblu”. To był mit założycielski jego władzy.

Dziś ten mit po raz kolejny został odarty z propagandowych dekoracji: dwa zamachy w Wołgogradzie w minionym tygodniu pokazały, że wojnę z terroryzmem Putin przegrywa. I to w takim momencie – w przeddzień zimowych igrzysk w Soczi.

ODWILŻ STEROWANA

Soczi to autorski pomysł Putina. Impreza ma podnieść prestiż Rosji w oczach międzynarodowej opinii publicznej. Sportowy i nie tylko sportowy świat trzeba więc olśnić rozmachem, nowoczesnością, przepychem. Jednak propagandowe trąby nie były w stanie zagłuszyć głosu krytyków, którzy dziwili się lokalizacji zimowej olimpiady w subtropikach, podliczali, ile miliardów dolarów rozrzutnie wydano na obiekty olimpijskie, ile przy tym rozkradziono, jak ucierpiało miasto i przyroda na skutek nieprzemyślanych inwestycji i niefrasobliwego potraktowania pobliskich rezerwatów.

Z kolei z gór Kaukazu dobiegały groźnie brzmiące komunikaty radykalnego podziemia islamskiego, które ostrzegało przed rozgrywaniem zawodów sportowych w miejscu świętym – Krasnaja Polana, gdzie odbędą się konkurencje narciarskie, to miejsce krwawej bitwy XIX-wiecznej wojny kaukaskiej, podczas której poległo wielu mieszkańców Kaukazu stawiających opór rosyjskiej armii.

Tematem przewodnim światowych mediów był też bojkot olimpiady: z różnych stron odzywały się głosy, by nie jechać do Soczi z uwagi na represyjne prawo wobec mniejszości seksualnych, nieprzestrzeganie praw człowieka, przetrzymywanie więźniów politycznych, rozgniatanie opozycji. Wielu zachodnich polityków zapowiedziało, że nie przyjedzie na otwarcie igrzysk. Tymczasem z punktu widzenia pomysłodawcy impreza ma sens tylko przy udziale ważnych person. Bez tego – to tylko olimpiada. Dopiero z licznie przybyłymi gośćmi ze świata polityki to prawdziwe święto, fetujące gospodarza, światłego władcę wielkiego mocarstwa.

Być może widmo pustej trybuny honorowej sprawiło, że Putin zdecydował się na kilka posunięć mających ocieplić wizerunek. W 20. rocznicę przyjęcia konstytucji ogłoszono szeroką amnestię. Dokument długo międlono, zmieniano, dostosowywano do wymagań chwili. Po aptekarsku dobrano kryteria przedterminowych zwolnień. Do ostatniego dnia nie było wiadomo, komu się poszczęści, a kto zostanie w koloniach karnych i aresztach.

AMNESTIA I ŁASKA

Na mocy amnestii wolność podarowano aktywistom Greenpeace ze statku „Arctic Sunrise”, dwóm członkiniom zespołu Pussy Riot i części aresztowanych za udział w nielegalnej demonstracji 6 maja 2012 r. Ich wypuszczenie pozwoli Putinowi wybić z rąk adwersarzy argument, że przetrzymuje więźniów politycznych. Gest odczytano jednoznacznie jako chęć poprawy wizerunku prezydenta przed Soczi. Gest udany, dostrzeżony, doceniony, acz niewystarczający.

Pod amnestię nie podpadł „zek numer jeden”, Michaił Chodorkowski, któremu do końca drugiego wyroku pozostało osiem miesięcy. Ale dla niego przygotowano spektakl oddzielny: ułaskawienie. To ciekawy przypadek: gdyby utrzymano pewne zapisy z pierwszej wersji ustawy amnestyjnej, Chodorkowski wyszedłby na wolność z innymi amnestionowanymi. Też byłaby to niemała sensacja, ale uwolnienie specjalnego więźnia wymagało widocznie specjalnej oprawy.

I było jak w kinie. Wpierw prezydent po długiej i nudnej konferencji prasowej mimochodem powiedział, że Chodorkowski napisał wniosek o ułaskawienie, a on do wniosku się przychylił. W środku nocy były oligarcha został zerwany z pryczy i dostarczony śmigłowcem na lotnisko w Petersburgu, skąd odleciał do Berlina ze wszystkimi pieczątkami w ważnym paszporcie. Tam spotkał się z rodziną, udzielił wywiadów. Potwierdził, że wystąpił o ułaskawienie (chciał zobaczyć się z chorą matką), ale wytargował, że nie będzie się to wiązało z przyznaniem się do winy (przez 10 lat wzbraniał się przed proszeniem o łaskę, podkreślając, że siedzi niewinnie).

Co było istotą paktu o nieagresji między Putinem a Chodorkowskim, nadal nie wiemy. Wolność w zamian za wycofanie się z areny i rezygnację z dochodzenia praw do utraconego majątku? Uwolnienie obwarowano pewnymi warunkami, skoro Chodorkowski znalazł się na obczyźnie – z dala od politycznych pokus. „Jeśli będzie chciał wrócić do Rosji, to nie ma przeszkód” – zapewnił sekretarz prasowy Putina nagabywany, czy Chodorkowski został wydalony z kraju i nieformalnie skazany na banicję. Dodajmy, że za kratami został Płaton Lebiediew, partner biznesowy Chodorkowskiego. Jego amnestia nie objęła. Łaskawość Putina jest wybiórcza.

PUSSY RIOT: KONIEC I POCZĄTEK

Dylematów, które są udziałem Chodorkowskiego, nie mają Maria Alochina i Nadieżda Tołokonnikowa z grupy Pussy Riot – zwolnione na kilka miesięcy przed końcem wyroku.

Obydwie zapowiedziały, że nie zamierzają wyjeżdżać z Rosji i że teraz wszystkie siły skierują na pomaganie więźniom. Za odśpiewanie w świątyni Chrystusa Zbawiciela modlitwy punkowej „Bogurodzico, przegoń Putina” dostały „dwa lata jak dla brata”. W koloniach karnych Mordowii i Kraju Permskiego poznały życie zeków od podszewki. Tołokonnikowa już kilka miesięcy temu pokazała pazur: jej list opowiadający ze szczegółami o urągających godności ludzkiej warunkach w łagrach został opublikowany w zachodniej prasie i nie przysporzył Putinowi tak pożądanych przed olimpiadą plusów w oczach światowej opinii.

„Pussy Riot już nie ma i nie będzie. Nie chcemy wykorzystywać tej znanej marki do firmowania naszej działalności społecznej” – powiedziały Alochina i Tołokonnikowa na wspólnej konferencji prasowej w Moskwie, zapowiadając powołanie fundacji walczącej o prawa więźniów. Amnestię uznały za przedolimpijską akcję PR-owską. Alochina nawet nie chciała w związku z tym wychodzić z łagru, ale amnestia jest obligatoryjna.

„Puśki” solidarnie wezwały do bojkotu Soczi. Obie też zgodnie stwierdziły, że nadal chcą „przegonić Putina”: „Mówiąc »Putin«, mamy na myśli system polityczny, machinę biurokratyczną (...). Osobiście Putin to hermetycznie zamknięty czekista, pełen lęków. On się boi bardzo wielu rzeczy. Odgrodził się murem, zza którego nie widzi rzeczywistości. Otoczenie go oszukuje, ale jemu jest z tym dobrze, on w to wierzy; np. jest przekonany, że Zachód to zagrożenie dla Rosji”.

UDERZENIE W ROSJĘ

Ale zagrożeniem dla Rosji okazał się nie wyabstrahowany Zachód, lecz bliższy i namacalny wróg uderzający znienacka, podstępnie, boleśnie: kaukaski terroryzm.

W przeddzień Nowego Roku w Wołgogradzie doszło do zamachów. 29 grudnia samobójca zdetonował ładunek na dworcu kolejowym. Dzień później w powietrze wyleciał załadowany po brzegi trolejbus. W obu zamachach zginęły 34 osoby. Do tej pory nikt nie wziął na siebie odpowiedzialności za te akty terroru, nie zadeklarował celów, jakie chciał osiągnąć. A trzeba jeszcze przypomnieć, że 21 października 2013 r. – również w Wołgogradzie, w autobusie – wysadziła się samobójczyni: młoda kobieta pochodząca z Dagestanu.

Komitet Śledczy wskazuje, że ślady prowadzą na Kaukaz Północny, najbardziej niestabilny region Federacji Rosyjskiej. Tam, w mateczniku radykalnych islamistów, dojrzewają plany oderwania Kaukazu od Rosji i utworzenia kalifatu: państwa wyznaniowego pod sztandarem islamu. Kilka miesięcy temu „kaukaski bin Laden” – samozwańczy emir Kaukazu, przywódca dżihadystów Doku Umarow – zapowiadał, że zrywa moratorium na dokonywanie zamachów na cele cywilne w Rosji.

Owo moratorium Umarow ogłosił na początku 2012 r., w czasie największych protestów społecznych przeciw Putinowi. Przewrotnie wtedy uzasadnił, że nie zamierza zabijać Rosjan, którzy chcą obalić jego wroga. Ale teraz sytuacja jest inna: protesty przygasły, a pojawił się nowy cel – zerwanie igrzysk w Soczi.

WRÓG NOWEGO TYPU

Czy zamachy w Wołgogradzie były demonstracją siły kaukaskich islamistów? Na razie poruszamy się w sferze hipotez i spekulacji. Być może to oni są sprawcami. Być może chcieli dowieść, że mają wystarczający potencjał, by zaatakować nie tylko na „swoim” Kaukazie, gdzie nieustannie wybuchają bomby, ale w miejscu symbolicznym – Wołgogradzie, mieście nazywanym bramą Kaukazu (przez miasto przechodzą najważniejsze trakty prowadzące z Dagestanu do centralnej części Rosji). Być może.

I jeszcze jedno: jeśli faktycznie, jak twierdzą rosyjskie media, na wołgogradzkim dworcu wysadził się Paweł Pieczonkin – Rosjanin, który przeszedł na islam i przystał do dżihadystów – to mamy do czynienia z nowym zjawiskiem. Oto zamachów samobójczych dokonują już nie opętane nienawiścią „czarne wdowy” czy fanatycy z Kaukazu, lecz konwertyci o słowiańskim wyglądzie, którzy nie wzbudzają podejrzeń. Z takim wrogiem walczyć jest szalenie trudno.

Do tego dochodzi nieskuteczność służb specjalnych. Andriej Sołdatow, dziennikarz specjalizujący się w tej tematyce, w wywiadzie dla portalu Lenta.ru sygnalizuje pewien problem: „W czasie, gdy przez ostatnie 10 lat rosyjskie służby reformowano i przygotowywano do odpierania ataków wielkich uzbrojonych grup napastników, kaukaskie podziemie islamistyczne też przeprowadziło swoje reformy – zamiast struktur quasi-wojskowych, tworzono małe (5-6 osób) zwrotne, dynamiczne oddziałki”. Tymczasem w rosyjskich służbach brakuje specjalistów do walki z takim podziemiem i działającymi w pojedynkę zamachowcami-samobójcami.

RYSY NA WIZERUNKU

Specjaliści zwracają uwagę, że zamach w samym Soczi – strzeżonym przez czujne oko Saurona (Federalna Służba Bezpieczeństwa została wyposażona w system, który pozwoli jej całodobowo podpatrywać, podsłuchiwać i prześwietlać wszystko, co się rusza w olimpijskim mieście i okolicach) – jest mało prawdopodobny. Miasto zamieniono w twierdzę. Ale nikt nie zaręczy, że terroryści nie uderzą w czasie igrzysk „gdzieś w Rosji”. Zrobiło się bardzo nerwowo.

Terroryści w Wołgogradzie wysadzili w powietrze nie tylko bezbronnych cywili, ale także błogi spokój Władimira Putina. Gdyby nie zamachy, rok 2013 prezydent mógłby zaliczyć do nader udanych: ograł Stany Zjednoczone w Syrii, ukraińskich polityków zawrócił z drogi do Brukseli, poigrał Edwardem Snowdenem, wypuścił na wolność wrogów reżimu, został obwołany Człowiekiem Roku przez prestiżowe zachodnie periodyki „Forbes” i „Times”.

Tak na marginesie: „Times” twierdzi, że Putinowi akty terroru nie zaszkodzą, co więcej, że może on wykorzystać zamachy, by zyskać międzynarodowe poparcie dla represji przeciw islamskim radykałom. Teza wydaje się wątpliwa: nastawienie społeczności międzynarodowej wobec terrorystów jest jednoznacznie złe, ich zwalczanie nie wymaga dodatkowej legitymacji.

DWA ORĘDZIA

Do zamachów doszło w szczególnym momencie. Nowy Rok to dla Rosjan wyjątkowe, rodzinne, ciepłe święto: zbierają się w gronie najbliższych przy choince, obdarowują, składają życzenia, a od północy piją szampana i inne rozweselające trunki. Noworoczna feta trwa przez pierwsze dwa tygodnie stycznia, życie polityczne zastyga. Tragedia w Wołgogradzie nie wniosła korekt w wakacyjne plany elity: ministrowie, deputowani, gubernatorzy albo wyjechali w Alpy czy na Seszele, albo zaszyli w strzeżonych willach.

Jedynie Putin został na posterunku. Tradycją noworoczną jest nadawane tuż przed północą przez wszystkie stacje telewizyjne orędzie prezydenta. Na tle wieży Spaskiej moskiewskiego Kremla prezydent podsumowuje mijający rok i składa rodakom życzenia. Biją kuranty. Orędzie nagrywane jest kilka dni wcześniej i potem odtwarzane. Nowy Rok wkracza stopniowo: regiony rosyjskiego Dalekiego Wschodu zaczynają go witać, gdy mieszkańcy Moskwy dopiero siekają ingrediencje na noworoczne sałatki.

W tym roku miało to wymiar szczególny. Mieszkańcy najdalej na wschód wysuniętych części Federacji Rosyjskiej zdążyli wysłuchać prezydenta w czarnym płaszczu pod Kremlem, w nagranym wcześniej orędziu nie było ani słowa o Wołgogradzie. Prezydent tymczasem jechał do Chabarowska, gdzie planował witać Nowy Rok w gronie gości specjalnie zaproszonych przez miejscowego gubernatora: ludzi, którzy stracili wszystko w wyniku tragicznych powodzi. Zmodyfikowany tekst orędzia, zawierający potępienie organizatorów aktów terroru i solidarność z rodzinami ofiar, prezydent wygłosił już w Chabarowsku, stojąc na sali wypełnionej przez powodzian (wcześniej, po zamachach, Putin nie zabrał głosu, a żałobę ogłoszono tylko w obwodzie wołgogradzkim).

Wersję z Chabarowska nadały potem wszystkie stacje telewizyjne. Po orędziu puszczono z głośników śpiewany przez chór hymn Rosji. Pierwsza zwrotka. Nikt ze zgromadzonych nie śpiewa. Kamera skupiona na prezydencie. Refren. Nikt nie podejmuje. Repetycja. Na sali cisza. Druga zwrotka. Putin próbuje się uśmiechać, kiwa głową w rytm. Refren, repetycja. Nie, to jeszcze nie koniec, jeszcze trzecia zwrotka. Hymn płynie sobie a muzom.

Refren, repetycja. Koniec.

Dziękujemy, że nas czytasz!

Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →

Dostęp 10/10

  • 10 dni dostępu - poznaj nas
  • Natychmiastowy dostęp
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
10,00 zł

Dostęp kwartalny

Kwartalny dostęp do TygodnikPowszechny.pl
  • Natychmiastowy dostęp
  • 92 dni dostępu = aż 13 numerów Tygodnika
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
89,90 zł
© Wszelkie prawa w tym prawa autorów i wydawcy zastrzeżone. Jakiekolwiek dalsze rozpowszechnianie artykułów i innych części czasopisma bez zgody wydawcy zabronione [nota wydawnicza]. Jeśli na końcu artykułu znajduje się znak ℗, wówczas istnieje możliwość przedruku po zakupieniu licencji od Wydawcy [kontakt z Wydawcą]
W latach 1992-2019 związana z Ośrodkiem Studiów Wschodnich, specjalizuje się w tematyce rosyjskiej, publicystka, tłumaczka, blogerka („17 mgnień Rosji”). Od 1999 r. stale współpracuje z „Tygodnikiem Powszechnym”. Od początku napaści Rosji na Ukrainę na… więcej

Artykuł pochodzi z numeru TP 02/2014