Przymierze odnowione

Ten dokument jest naprawdę przewrotem, nowym początkiem”– powiedział kiedyś kard. Walter Kasper. Dodał, że jest to jeden z najbardziej rewolucyjnych tekstów Soboru Watykańskiego II. „Kamień milowy”, „radykalna zmiana” – oto inne określenia Deklaracji o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich, która odmieniła katolickie spojrzenie na judaizm oraz otworzyła perspektywę dialogu chrześcijańsko-żydowskiego.
 

Żydzi, masoni i komuniści
Jan XXIII ponoć wcale nie przypuszczał, że Sobór będzie zajmował się tematyką żydowską i antysemityzmem. Impuls do tego pojawił się tylko w petycji 18 jezuitów z Papieskiego Instytutu Biblijnego, którzy poprosili centralną komisję soborową, aby podczas obrad zwrócono uwagę na ekumenizm – a także na tekst Listu do Rzymian 11, 1-2, dotąd niebrany pod uwagę w nauczaniu o Żydach.

Nie bez znaczenia było też inne wydarzenie. W 1960 r. ocalony z Zagłady francuski historyk Jules Isaac, autor książki o chrześcijańskim antysemityzmie, wystarał się o audiencję u papieża. Pod koniec spotkania zaproponował ponoć powołanie komitetu do studiowania „zagadnień żydowskich”. „Myślałem o tym od początku naszej rozmowy” – miał wtedy spontanicznie odpowiedzieć Jan XXIII. Trzy miesiące później, 18 września 1960 r., zobowiązał on Sekretariat do spraw Jedności Chrześcijan do sporządzenia specjalnej deklaracji o Żydach.

Dzieje dokumentu, przygotowanego przez biuro kardynała Augustina Bea, były jednak burzliwe. Podjęcie tematu żydowskiego poruszyło wiele środowisk. W tle dyskusji o Żydach pozostawał trwający podczas Soboru konflikt Izraela z państwami arabskimi. Silna była również wewnętrzna opozycja wobec Deklaracji, skupiona nie tylko wokół kontestatorów całej soborowej odnowy, ale również biskupów z Bliskiego Wschodu.

Jakobicki patriarcha Antiochii i Wschodu Ignacy Jakub III sugerował, że dokument powstał z żydowskiej inspiracji i prowadzi do zniszczenia Kościoła rękami chrześcijan. W jednym z radiowych wystąpień oskarżał Rzym: „My i cały episkopat naszego synodu stanowczo odrzucamy tę rzymską herezję. Jest ona przeciwna oczywistej prawdzie Biblii i wielu wiekom nauczania chrześcijańskiego Kościoła”. Z kolei patriarcha Aleksandrii i Afryki Christophoros stwierdził, że deklaracja utrudni starania o jedność chrześcijan. Wśród Ojców Soboru rozpowszechniano też pamflety o Żydach sugerujące, że zmiana dotychczasowego stanowiska Kościoła jest efektem żydowskiej i masońsko-komunistycznej konspiracji.

Chcąc bronić sprawy, Sekretariat Synodu usiłował włączyć tę tematykę do Dekretu o ekumenizmie. Jednak rozdział zatytułowany „Relacje katolików i niechrześcijan, a szczególnie Żydów” zawierał tylko dwie linijki dotyczące innych religii, co spowodowało skargi biskupów z Afryki i Azji. Sobór polecił więc poszerzyć tekst. Tak powstała Deklaracja o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich „Nostra aetate” – odpowiedź Kościoła na fakt istnienia innych religii.

Rzecznicy deklaracji powtarzali potem, że podczas powstawania słynnego dokumentu dał się zauważyć nie tylko ów styk interesów i obaw – ale i niemal namacalne działanie Opatrzności, które objawiło się odważnym wprowadzaniem zmian w Kościele. Choć z powodu protestów w krajach arabskich i z obawy przed możliwym zagrożeniem życia chrześcijan Sekretariat Synodu rozważał niepublikowanie Deklaracji, ostatecznie dokument promulgowano 28 października 1965 r.
 

Zielone światło
Na czym polegała rewolucyjność „Nostra aetate”? Powstała teologiczna przestrzeń dialogu z innymi religiami. Odważnie przeformułowano kościelne nauczanie o Żydach. Znaczenie zyskało podkreślenie trwałości Bożego Przymierza z Izraelem. Odrzucono – choć nie bez burzliwych debat – zarzut bogobójstwa, czyli obarczanie Żydów winą za śmierć Chrystusa. Odnosząc się do eschatologicznej przyszłości, aby uszanować żydowską wrażliwość, użyto uniwersalnej i otwartej na interpretacje wizji z Księgi Sofoniasza (wcześniejsze sformułowanie zaczerpnięte ze św. Pawła zostało źle przyjęte przez wielu Żydów).

Abraham Joshua Heschel pisał w liście do kardynała Bea: „Dlaczego tyle uwagi poświęca się temu, co Sobór Watykański II powie o Żydach? Czy Żydzi potrzebują uznania? Sam Bóg uznał nas za naród. Czy potrzebujemy rozdziału przyznającego nam prawo do bycia Żydami? Niemal każdy rozdział Biblii wyraża obietnicę wierności Boga jego przymierzu z naszym narodem. Nie o wdzięczność prosimy, lecz o uleczenie choroby, która trawi tak wiele umysłów; o to się modlimy”. Być może właśnie w następstwie tych reakcji „Nostra aetate” stała się pierwszym chrześcijańskim dokumentem na temat judaizmu, który nie zawiera wzmianki o nadziei konwersji Żydów na chrześcijaństwo. Mało tego: napisano w nim, iż Sobór pragnie ożywić i zaleca „obustronne poznanie się i poszanowanie, które osiągnąć można zwłaszcza przez studia biblijne i teologiczne oraz przez braterskie rozmowy”.

A co ze spuścizną „Nostra aetate”? Zielone światło dla dialogu z Żydami uruchomiło wiele wspaniałych inicjatyw. Ostatnie 50 lat to faktycznie wyjątkowy czas w historii Żydów i Kościoła. Ogłaszano kolejne watykańskie instrukcje na temat wprowadzania w życie postanowień Soboru, relacje akademickie, ale i duszpasterskie, o których wcześniej nie mogło być mowy.

Choć nie oznacza to, że nie stoimy przed następnymi zadaniami i pytaniami, to przez ostatnie pół wieku dialog chrześcijańsko-żydowski stał się faktem, elementem codzienności. Dokument, którego z początku nie planowano – i którego nowatorska teologia wykuwana była pośród soborowych sporów – zmienił rzeczywistość. ©