Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →
MARCIN ŻYŁA: Miast, w których przenikały się kultury, narody i języki, są na naszym kontynencie setki. Czym wśród nich wyróżnia się Wrocław?
PROF. NORMAN DAVIES: W ciągu ponad tysiąca lat swojej historii Wrocław wielokrotnie zmieniał tożsamość. Zaczęło się od panowania czeskiego. Potem przyszły rządy: polskie, ponownie czeskie, austriackie, pruskie, niemieckie i jeszcze raz polskie. Jednak wyjątkowość tego miejsca wypływa też z doświadczenia XX wieku. Po II wojnie światowej przeobraziło się ono w sposób najbardziej radykalny z możliwych – prawie wszystkich mieszkańców wypędzono, a na ich miejsce przybyli nowi. Wtedy umarł niemiecki Breslau, zaś polscy wrocławianie musieli stworzyć, niemal od podstaw, nową wspólnotę.
W czasach komunistycznych Polska rozwijała się w izolacji od Zachodu. Ze swoich pierwszych podróży dobrze pamiętam przekonanie, że kraj ten to jakby inna planeta. Otóż w mniejszej skali Wrocław był również „inną planetą” – bez możliwości kontaktu z sąsiadami w Niemczech i Czechach, zamknięty w sobie, uwięziony.
Dziś na szczęście barier już nie ma. Za kilkanaście dni Wrocław stanie się na rok Europejską Stolicą Kultury. Zapewne wróci pytanie o rolę, jaką mogą dziś odgrywać historyczne tożsamości miasta.
Pamiętajmy, że Niemcy wciąż mówią: „Breslau”. Miasto było arcyważne dla rozwoju niemieckiej tożsamości. Hymn oraz kolory narodowe, niemiecka tożsamość epoki postnapoleońskiej – to wszystko ma rodowód wrocławski, nie zaś berliński czy koloński. Wrocław i Śląsk pełnią dla Niemców rolę zbliżoną do tego, czym dla Polaków są Kresy – świat w jakimś sensie utracony, lecz wciąż przecież miejsce urodzenia Mickiewicza i Piłsudskiego. Zaakceptowali oczywiście fakt, że Breslau leży poza granicami ich kraju, lecz wciąż o nim pamiętają. Niemieckie wydanie „Mikrokosmosu”, mojej książki o dziejach Wrocławia, zatytułowano „Die Blume Europas” – „Kwiat Europy”. Ten piękny, neutralny termin został zaczerpnięty ze śląskiej szkoły poezji. Stoczyłem długie boje z wydawcami, chcąc przekonać ich do tego, aby książka nie nazywała się ani „Historia Breslau”, ani „Historia Wrocławia” – bo przecież nie opowiadam w niej dziejów z perspektywy jednego narodu.
Co stanowiło największe wyzwanie podczas pisania książki?
Nie było łatwo utrzymać dystans do polskiej oraz niemieckiej interpretacji historii. Po pewnym czasie odkryłem, jak złożona jest wielonarodowość dziejów Wrocławia, jak skomplikowane są powiązania między rozmaitymi jego tożsamościami.
Czasem nakładały się one na siebie w zaskakujący sposób. Np., po panującej przez pewien okres we Wrocławiu Austrii, która była krajem katolickim, przyszły rządy Prusaków. Ich ideologia państwowa wiązała się z protestantyzmem. Za ich rządów niemieckojęzyczną kulturę austriacką zepchnięto na margines, podobnie jak w innych okresach czyniono z dziedzictwem czeskim czy polskim. W XIX w. Breslau był twierdzą niemieckości pruskiej, o wyraźnym zabarwieniu antyaustriackim. Kontrast widać w architekturze: z jednej strony wielkie austriackie świątynie barokowe, z drugiej – skromne budynki z ery pruskiej. Warto o takich rzeczach pamiętać, zamiast wrzucać wszystko do jednego worka z napisem „niemiecki Wrocław”.
Powoli uczymy się patrzeć na historię w taki sposób – przez pryzmat dziejów miejsc i regionów. Czego uczy doświadczenie Wrocławia?
Współczesna Polska różni się fundamentalnie od Polski historycznej. Do II wojny światowej była państwem wielu religii, języków oraz narodowości. W 1945 r. stała się homogeniczna. Współcześni Polacy żyją więc w rzeczywistości w pewien sposób sztucznej. Wielu z nich nie zna tamtego – pod wieloma względami bardziej zróżnicowanego – oblicza ich kraju. Zdarza się, że niektórzy mają trudności z rozumieniem takich pojęć jak „sąsiedztwo”, „braterstwo”, „współżycie z innymi”. Dziś pokazuje to niechęć do imigrantów i wszelkiej obcości. Jednak wbrew pojedynczym przejawom nietolerancji jestem pewien, że Wrocław – właśnie przez pamięć o tym, że sam po wojnie został stworzony niemal od nowa – jest miastem tolerancyjnym, może nawet lepiej od innych w Polsce przygotowanym do akceptowania kulturowej różnorodności. Tego właśnie – otwartości – może uczyć.
W 2002 r. przygotowywałem krótki film o Wrocławiu. Pamiętam, była zima, padał śnieg, kiedy chodziłem z kamerą po Ostrowie Tumskim. W pewnej chwili zobaczyłem kard. Henryka Gulbinowicza, który właśnie śpieszył do katedry. Podbiegłem do niego, poprosiłem: „Księże kardynale, chociaż jedno zdanie o tym, z czym kojarzy się Wrocław...”. Odpowiedział jednym słowem: „pojednanie”. ©℗
Prof. NORMAN DAVIES (ur. 1939) – historyk zajmujący się Europą Środkową i Wschodnią. Autor książki o dziejach Wrocławia „Mikrokosmos. Portret miasta środkowoeuropejskiego” (współautor: Roger Moorhouse). Absolwent Uniwersytetu Oksfordzkiego i Uniwersytetu Jagiellońskiego. Pochodzi z Walii, w 2014 r. uzyskał obywatelstwo polskie. Odznaczony m.in. Orderem Orła Białego.
