Janiny Jankowskiej rozmowy wymagające dokończenia

Dlaczego prałat Hilary Jastak z Gdyni był źle widziany w kurii gdańskiej i wśród swoich kolegów-proboszczów?; Jacy są zapomniani bohaterowie strajków w Trójmieście?; Dlaczego prymas Stefan Wyszyński 26 sierpnia 1980 r. w Częstochowie wezwał strajkujących do podjęcia pracy?; Jakie znacznie miała nieobecność Joanny Gwiazdy z Wolnych Związków Zawodowych przy finalizowaniu Porozumień Sierpniowych?; Kto był gotów poświęcić uwięzionych działaczy opozycji, byle tylko szybciej zakończyć strajk? Co sprawiło, że Andrzej Gwiazda, jeden z liderów strajku, podczas rozmów w cztery oczy na temat uwolnienia zatrzymanych kolegów uwierzył przewodniczącemu delegacji rządowej Mieczysławowi Jagielskiemu?; Dlaczego wizyta w Watykanie stała się zarzewiem konfliktu między dwiema legendami Sierpnia’ 80 - Anną Walentynowicz i Lechem Wałęsą?; Kto był “mózgiem" związku w pierwszych miesiącach jego istnienia: Jacek Kuroń i Karol Modzelewski czy Tadeusz Mazowiecki i Bronisław Geremek?; Jaką rolę pełnili księża z Oliwy reprezentujący w mniemaniu Lecha Wałęsy biskupa gdańskiego?; Dlaczego Lech Wałęsa mianował doradcą “Solidarności" Edwarda Osóbkę-Morawskiego, w 1944 r. przewodniczącego PKWN, a następnie, w latach 1945-47 premiera prosowieckiego Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej?; Jak przebiegało tajne posiedzenie Prezydium Komisji Krajowej związku 7 marca 1981 r. i dlaczego sprawozdania z niej podlegały związkowej cenzurze? Dlaczego nie wszyscy uczestnicy delegacji “Solidarności" na rozmowy z rządem po pobiciu w Bydgoszczy działaczy związku wzięli udział w tajnym spotkaniu w mieszkaniu Andrzeja Celińskiego, wówczas “szarej eminencji" ruchu?; Skąd się brała niechęć Tadeusza Mazowieckiego do działaczy KOR, a zwłaszcza Jacka Kuronia?; Dlaczego do tych, którzy tonowali nastroje, przylgnęła etykieta radykałów?; Czy uważani za realistów byli realistami?; W jakich sytuacjach lepszy okazywał się Kuroń, a w jakich Mazowiecki?; Jak była skala infiltracji związku przez służbę bezpieczeństwa?; Czy jesienią 1981 r. Kuroń mówił, że “władza leży na ulicy"?; Dlaczego Region Dolny Śląsk okazał się najlepiej przygotowanym na wprowadzenie stanu wojennego?

Odpowiedzi pomagają rozwiązać dylematy innego rodzaju: pytania o mechanizmy Historii i demokracji, prawidła psychologii społecznej i dynamiki ruchów masowych, reguły tyczące zachowań jednostek w kryzysowych sytuacjach i podejmowania decyzji. I tak choćby: Jakie znaczenie dla rozwoju wydarzeń może mieć zwykły przypadek?; Czy to sytuacja stwarza człowieka, czy też tylko uwalnia jego już istniejące cechy?; Na ile możliwe jest zachowanie procedur demokratycznych w sytuacjach kryzysowych?; W którym momencie chwyty i niuanse prawne stają się narzędziem manipulacji?; Gdzie leżą granice jawności podczas gry politycznej?; Czy i kiedy lojalność może zostać poświęcona w imię polityki?; Jak duża jest swoboda manewru przywódców ruchów społecznych?; W jakim stopniu na przebieg wypadków wpływają ludzkie emocje: strach, entuzjazm, radość, nadzieja? W jakiej mierze można nimi sterować?;

Pojawia się wreszcie inne pytanie, też zasadnicze: czy polska rewolucja 1980-81 mogła się udać, czy też z góry skazana była na porażkę, a “Solidarność" powinna była się skupić co najwyżej na przedłużaniu okresu wolności?

Pytania te Janina Jankowska, jedna z najwybitniejszych polskich reporterek, postawiła grupie czołowych działaczy i doradców związku (jak sama to określa: twórców “Solidarności"). Wspominają zatem: Bogdan Borusewicz, Andrzej Gwiazda, Tadeusz Mazowiecki, Bogdan Lis, Marian Jurczyk, Jacek Kuroń, Karol Modzelewski, Andrzej Celiński, Jan Rulewski, Grzegorz Palka, Władysław Frasyniuk, Janusz Pałubicki, Zbigniew Romaszewski, Janusz Onyszkiewicz i Zbigniew Bujak. Mówią nie tylko o okresie “Solidarności", lecz również o swojej drodze do związku - efektem jest historia PRL widziana z perspektywy ludzi różnych środowisk i tradycji, pochodzących z różnych regionów Polski, należących często do różnych grup wiekowych. Uderzające różnice nie tylko w ocenach poszczególnych procesów i ludzi, ale też w opisie poszczególnych zdarzeń, dowodzą, jak cennym źródłem może być porównywanie indywidualnych relacji.

Osobną historią są okoliczności przeprowadzania samych rozmów. Inspiracją do nich była wydana w 1984 r. poza zasięgiem cenzury książka Jerzego Holzera “Solidarność 1980-81 - geneza i historia". Ta najpełniejsza, jak dotąd, monografia ruchu miała jednak swoje ograniczenia: fakt, że musiała być opublikowana w podziemiu, wpływał zarówno na dobór źródeł (mogły być nimi w praktyce jedynie druki archiwalne i pamięć Autora), jak - wobec, mimo wszystko, ograniczonych możliwości II obiegu - na objętość. W środowiskach opozycyjnych stała się jednak przedmiotem żywych dyskusji - a Adam Michnik, naczelny niezależnego kwartalnika politycznego “Krytyka", wpadł na pomysł, by uzupełnić ją cyklem rozmów z aktorami tamtych wydarzeń, wprowadzając tym samym nieobecny w książce prof. Holzera element przeżyć indywidualnych.

Kłopot polegał na tym, że większość z owych aktorów nadal działała w opozycji - niektórzy się nawet ukrywali, a jeszcze inni siedzieli w więzieniu. Jankowska podjęła się więc niełatwego zadania: praca nad rozmowami trwała od grudnia 1984 do stycznia 1988 r., bo zorganizowanie niektórych spotkań (na przykład z ukrywającym się Zbigniewem Bujakiem) wymagało długich przygotowań, nagrane taśmy trzeba było ukrywać itd. Naturalnie ówczesna sytuacja - “Solidarność" była wszak zdelegalizowana - także musiała wpłynąć na kształt i nastrój rozmów. Osiem wywiadów opublikowano w “Krytyce" (niektóre uzupełniono teraz o wątki pominięte wtedy z powodów konspiracyjnych), siedem ukazuje się pierwszy raz.

Jakością samą w sobie jest otwierający książkę esej prof. Andrzeja Friszke, pokazujący, w jakiej rzeczywiści przyszło działać jej bohaterom (m.in. precyzyjna analiza obozu ówczesnych władz PRL) oraz przypominający kluczowe wydarzenia z 16 miesięcy między sierpniem 1980 a grudniem 1981 r.

Cieszy jeszcze jedno: że dziś trzeba już wyjaśniać w przypisach, dlaczego latem 1980 r. ojciec Jana Rulewskiego, kiedy chciał kupić mięso u rzeźnika, musiał wstać o 5 rano...