Jean Vanier był na przełomie XX i XXI wieku uważany za jeden z największych autorytetów duchowych. Był jednym z pionierów podejścia do osób z niepełnosprawnością intelektualną, które pozwala wyraźnie docenić ich godność i podmiotowość. W założonych przez Vaniera wspólnocie L’Arche (Arka) i ruchu „Wiara i światło” osoby te traktuje się nie tylko jako wymagające opieki, ale także jako mogące bardzo dużo wnieść w życie „pełnosprawnych” członków wspólnot.
W 2019 r. – tuż przed, a następnie już po śmierci Vaniera – pojawiły się, dla wielu szokujące, informacje, że założyciel L’Arche inicjował i utrzymywał relacje seksualne z kilkoma dorosłymi kobietami, w których wykorzystywał istniejący pomiędzy nim a nimi stosunek zależności.
Trzy lata wcześniej pojawiły się podobne oskarżenia wobec nieżyjącego już wtedy dominikanina, Thomasa Philippe’a – który był mistrzem duchowym Jeana Vaniera, współzałożycielem i wieloletnim duszpasterzem Arki.
Wspólnota zleciła dogłębne zbadanie sprawy – powierzając to zadanie niezależnej komisji. Rezultat, obszerny raport pt. „Nadużycia i relacje oparte na zależności. Badania w sprawie Thomasa Philippe’a, Jeana Vaniera i L’Arche” został właśnie opublikowany. Opracowanie liczy kilkaset stron, dostępne jest także około stustronicowe streszczenie.
Chrześcijańska tantra
Z raportu wyłania się wstrząsający obraz – historii nie tyle pojedynczych przypadków krzywdzących relacji, co raczej dziesięcioleci trwania quasi-tantrycznej sekty, działającej wewnątrz katolickich wspólnot i klasztorów.
Początki tej sekty sięgają lat czterdziestych XX wieku. Jej spiritus movens był dominikanin Thomas Philippe. Na podstawie przeżycia „zjednoczenia z Maryją”, które „obejmowało także narządy płciowe”, a którego miał doświadczyć w 1938 roku przed freskiem „Mater Admirabilis” w kaplicy rzymskiego kościoła Trinità dei Monti, zaczął tworzyć duchowo-teologiczne koncepcje uzasadniające włączenie rozmaitych praktyk seksualnych, ze współżyciem włącznie, w mistyczną drogę do Boga.
Thomas Philippe wciągał w te praktyki zakonnice z klasztorów kontemplacyjnych (m.in. swoją siostrę) i świeckie kobiety. Z kilkoma z nich utworzył zamknięty krąg, działający wewnątrz założonej przez siebie wspólnoty „Woda żywa”. Jedna z tych kobiet zaszła z nim w ciążę; poddała się aborcji – której Philippe także nadał „mistyczny” sens.
Jean Vanier poznał dominikanina przez swoją rodzinę w 1950 roku. Gdy niektóre seksualno-duchowe praktyki wyszły na jaw, Philippe został zmuszony do opuszczenia „Wody żywej” w 1952 roku. Jean Vanier zostaje wtedy „inicjowany” do „tantrycznego” kręgu przez jedną z uczestniczących kobiet i przejmuje rolę dominikanina.
W 1956 roku wspólnota „Woda żywa” zostaje rozwiązana, a Thomas Philippe zawieszony we wszystkich swoich funkcjach kapłańskich. Grupa nie przestaje jednak istnieć. Autorzy raportu przebadali zachowaną, obfitą korespondencję (częściowo pisaną kodem zrozumiałym, gdy skądinąd wiadomo, co się działo między korespondentami). Wynika z niej, że mistyczno-seksualne praktyki pomiędzy Vanierem a kobietami nie ustały; organizowano też potajemne spotkania z Thomasem Philippe’em.
Arka dla Wody
Ten ostatni nie został wydalony ze stanu duchownego i w niejasnych okolicznościach przywrócono go do pracy duszpasterskiej w połowie lat sześćdziesiątych. W 1964 roku mieszka w wiosce Trosly-Beuil, gdzie dołącza do niego Jean Vanier i gdzie zakładają Arkę – wspólnotę, która ma się opiekować osobami z niepełnosprawnością intelektualną. Jak ustaliła komisja, znaczna część zamkniętego kręgu z rozwiązanej wspólnoty „Woda żywa” spotyka się znowu w „Arce”.
Anna Garycka z Paryża: Jean Vanier stał się przyczyną prawdziwego szoku dla katolików we Francji
Z biegiem czasu Jean Vanier, stając się coraz bardziej znanym i podziwianym autorytetem duchowym, podróżując po świecie i zakładając nowe wspólnoty L’Arche, nawiązuje samodzielnie z wieloma kobietami relacje „towarzyszenia”, które obejmują zarówno elementy kierownictwa duchowego, jak i – w wielu przypadkach – różnych praktyk o seksualnym charakterze. Relacje te trwają od kilku miesięcy do wielu lat – mają miejsce na pewno jeszcze w latach dziewięćdziesiątych XX wieku.
Z opublikowanego raportu wynika, że relacje te nie zawsze wyglądają tak samo, nie zawsze dochodzi do pełnego współżycia. Niemal zawsze jednak mamy do czynienia z dążeniem do wytworzenia bardzo silnej więzi emocjonalnej i pomieszania wymiaru duchowego z cielesnym. Zawsze też Vanier zajmuje miejsce duchowego mistrza, uobecniającego Jezusa (czasami do takiego stopnia, iż w listach od niektórych kobiet jest wprost nazywany „Jezusem”).
Pytania o wiarę i seksualność
Ogrom materiału zaprezentowanego w raporcie, rozległość i skomplikowanie opisanej w nim sprawy zmusza do przemyślenia nie jednej, lecz kilku kluczowych kwestii – dotyczących tak samego Kościoła katolickiego, jak i szerzej: chrześcijaństwa, religii i kultury.
Centralnym tematem okazuje się kwestia seksualności. Sfera seksualna była często w chrześcijaństwie, nawet w głównym jego nurcie, traktowana jako podejrzana, przeszkadzająca w rozwoju duchowym, a nawet zła. Wiele chrześcijańskich modeli wychowawczych przyczyniało się do deprecjacji ciała i tłumienia wszelkich impulsów seksualnych.
Z drugiej strony, metaforyka erotyczna przenika wiele ważnych nurtów chrześcijańskiej mistyki i duchowości. Trzeba postawić pytanie nie tylko o właściwą interpretację tej metaforyki, ale także o jej związek z negatywnym podejściem do sfery seksualnej czy do ciała w ogóle. Trzeba wciąż poszukiwać modeli rozwojowych, które pozwoliłyby integrować te sfery w autentycznym duchowym rozwoju – modeli uwzględniających zarówno historyczne doświadczenia, jak i wyniki badań. Pytanie to dotyczy nie tylko chrześcijaństwa, ale także innych wielkich tradycji religijnych, w których istnieje podobna ambiwalencja w podejściu do seksualności.
Kolejnym wielkim tematem jest kwestia autorytetu, przewodnictwa i indywidualnej dojrzałości. Jak pokazuje nie tylko historia Thomasa Philippe’a i Jeana Vaniera, ale także inne wychodzące na jaw przypadki, np. jezuity Marko Rupnika lub – w Polsce – dominikanina Pawła M., wskazują, że przypadki nadużyć seksualnych ściśle wiążą się z sytuacją, w której jakaś osoba obdarzana jest niezwykłym duchowym autorytetem i traktowana jako niezbędny przewodnik do Boga, albo nawet konkretne uosobienie boskości.
I znów – tego typu relacja (między zależnością od autorytetu a seksualnym i emocjonalnym wykorzystaniem) pojawia się nie tylko w chrześcijaństwie, ale także w innych tradycjach. Czas koniecznie przemyśleć, w jaki sposób ludzie mogliby uzyskiwać dojrzałą samodzielność w swoich duchowych i egzystencjalnych poszukiwaniach.
Wojciech Bonowicz: Z raportu Międzynarodowej Federacji Wspólnot Arki (L’Arche) wynika, że zmarły niedawno założyciel tego ruchu ukrywał przez lata przed swoim otoczeniem, iż prowadzi drugie życie. To szok. I wielki cios
Po raporcie na temat działalności Jeana Vaniera i Thomasa Philippe’a (a także po historii Pawła M., Rupnika i wielu innych) nie da się też już uciekać od pytania o funkcjonowanie w tym względzie religijnych instytucji. W wielu przypadkach bowiem to właśnie instytucjonalna, strukturalna dysfunkcjonalność, promująca ochronę samej instytucji – kosztem dobra konkretnych osób – a także utrwalająca stosunki władzy i zależności, przyczyniała się do powstawania i trwania sytuacji, w której osoby słabsze i zależne były krzywdzone przez silniejszych i posiadających władzę.
Są to wielkie pytania – do wszystkich będziemy na łamach „Tygodnika Powszechnego” powracać.
