Produkt krajowy i bitwa pod Kannami

Czy po humanistycznych studiach macie szansę na pracę? Ależ oczywiście – i to najciekawszą ze wszystkich.

27.06.2017

Czyta się kilka minut

Auguste Rodin, „Myśliciel”, 1902 r. / 139904 / pixabay / montaż „TP”
Auguste Rodin, „Myśliciel”, 1902 r. / 139904 / pixabay / montaż „TP”

Jednym z kluczowych elementów dobrej pracy magisterskiej jest umiejętność wyjaśnienia, dlaczego to, o czym piszę, w ogóle ma znaczenie. Studenci mający przekonanie, że ich rozprawa faktycznie może się komuś do czegoś przydać, stawiają bardziej precyzyjne pytania. Ponieważ mają poczucie przynajmniej odrobiny sensu, łatwiej przychodzi im zmotywowanie się do pracy, dzięki czemu wyrabiają się w terminie. Same plusy.

Dlatego na seminarium magisterskim – obok fascynujących zagadnień, takich jak robienie przypisów, dobieranie bibliografii czy „źródła zastane kontra źródła wywołane” – postanowiłem wygospodarować oddzielne zajęcia, poświęcone kwestii fundamentalnej, jaką jest sensowność tego, co robimy. I nie chodzi tu o samo pisanie prac magisterskich (tym też się zresztą zajmowaliśmy – porównując je do obrzędów przejścia w kulturach tradycyjnych), lecz o zagadnienie jeszcze bardziej podstawowe: po co nam dziś humaniści?

Infografika:

(ciąg dalszy tekstu poniżej)

!function(e,t,s,i){var n="InfogramEmbeds",o=e.getElementsByTagName("script"),d=o[0],r=/^http:/.test(e.location)?"http:":"https:";if(/^\/{2}/.test(i)&&(i=r+i),window[n]&&window[n].initialized)window[n].process&&window[n].process();else if(!e.getElementById(s)){var a=e.createElement("script");a.async=1,a.id=s,a.src=i,d.parentNode.insertBefore(a,d)}}(document,0,"infogram-async","//e.infogram.com/js/dist/embed-loader-min.js");

Żeby nadać zajęciom emocjonujący rys fabularny, przygotowałem fikcyjną historię o firmie, którą wspólnie ze studentami założyliśmy. Firma świadczyła „usługi humanistyczne”, co stanowi na naszym rynku propozycję dość nowatorską. Potencjalnych klientów trzeba było przekonać, że tym, czego potrzebują, są właśnie umiejętności absolwentów kulturoznawstwa. Wśród tych, których chcieliśmy złowić, było przedsiębiorstwo produkujące nowatorskie telefony z e-papierem, których nikt nie chciał kupować, deweloper uwięziony w połowie niezbyt obiecującej inwestycji, firma kosmetyczna walcząca z absurdalnymi teoriami spiskowymi i lokalna wspólnota skłócona o kształt placu zabaw. Szkopuł polegał jednak na tym, że potencjalni klienci byli przekonani, że potrzebują kogoś innego: genialnych informatyków, nowej architektki, która przeprojektuje budynek, chemików, którzy zastąpią znienawidzony przez konsumentów składnik (najlepiej „czymś naturalnym”) albo inżyniera od bezpieczeństwa placów zabaw.

Zadaniem studentów było przygotowanie prezentacji oferty i przekonanie odbiorców, że tym, czego potrzebują, są właśnie humaniści. Z braku funduszy na statystów w przedstawicieli klientów także wcielali się uczestnicy seminarium.

Nie chodziło oczywiście o to, byśmy udawali, że zastąpimy chemików, informatyków czy architektów. Zadanie polegało w zasadzie na tym, by wykazać, że zanim zabierzemy się za przerabianie, przeprojektowywanie i zmienianie składów, warto zbadać, co właściwie poszło nie tak z punktu widzenia doświadczenia użytkownika, norm społecznych, obiegów komunikacyjnych itp. Innymi słowy: chodziło o przypomnienie klientom, że telefonów, budynków, kremów czy placów zabaw zawsze używają ludzie. I że ci ludzie mają swoje (czasem irracjonalne) obawy, upodobania i nawyki, które determinują sukces przedsięwzięcia biznesowego w tym samym stopniu, co bardziej namacalne cechy oferowanych produktów.

Wydawało mi się, że wszystkie przypadki były tak pomyślane, aby udowodnienie przydatności narzędzi z zakresu nauk humanistycznych i społecznych nie nastręczało trudności. A jednak – nie doceniłem skali wyzwania. Bo humaniści mają naprawdę olbrzymi problem z wyjaśnianiem, do czego właściwie są potrzebni.

Nie twierdzę, że to jedyny, czy nawet największy problem współczesnej polskiej humanistyki. Ale jeżeli nie zadamy sobie trudu wypracowania języka, w którym potrafilibyśmy mądrze i ciekawie opowiadać o własnej przydatności, może się to okazać problem ostatni.

Zbudujmy drugą Japonię!

„Japonia zamyka kierunki humanistyczne”. Półtora roku temu ten nagłówek jak walec drogowy przetoczył się przez łamy światowej prasy, zahaczając także o Polskę. To musi być dobry pomysł, rozumowali lokalni pogromcy kulturoznawstwa i filozofii. Japonia jest przecież u nas uosobieniem nowoczesności (w końcu mieliśmy swego czasu budować „drugą Japonię”), a zarazem krajem, który trudno posądzić o brak szacunku do tradycji.

W rzeczywistości propozycja premiera Shinzō Abe była bardziej zniuansowana – dotyczyła wygaszenia części kierunków i zgłaszała potrzebę lepszego dostosowania pozostałych do wymogu rynku pracy. W naszej publicznej debacie szybko stała się jednak kluczowym argumentem pod piórami tych, którzy w humanistyce widzą zbędny balast, siłą tradycji przywiązany do kadłuba uniwersyteckiej nawy. Żeby „prawdziwa” nauka i innowacje ruszyły wreszcie pełną parą, trzeba się tego obciążenia pozbyć, skierować wszystkie siły na to, co praktyczne, nowoczesne, przynoszące mierzalne korzyści.

Takie myślenie jest popularne nie tylko wśród polityków i publicystów. Towarzyszy także wyborowi kierunku studiów. Przez lata zajmowałem się rekrutacją w Instytucie ­Kultury Polskiej UW i mogłem obserwować, jak wzrasta zaniepokojenie kandydatów tym, czy aby studia humanistyczne dadzą im pracę.

Co gorsza: w języku młodzieży licealnej „human” zaczyna funkcjonować jako synonim osoby gnuśnej, nieradzącej sobie z przedmiotami ścisłymi i dlatego wybierającej bezsensowne studia, służące przede wszystkim odwlekaniu o kilka lat zderzenia z bezlitosnym taranem rynku pracy.

W najlepszym wypadku humaniści jawią się „ścisłym” kolegom i sami sobie jako nieżyciowi idealiści, którzy poświęcą kilka lat życia na zgłębianie tajników łacińskiej deklinacji, żeby potem podawać kanapki w McDonaldzie.

W najgorszym – jako oszuści próbujący wymusić granty, stypendia i dotowane miejsca pracy w niepotrzebnych nikomu dziedzinach. W tej wizji świata język polski i historia nauczane są w szkole głównie po to, by gnębić ścisłowców, wpajając im poczucie niższości wynikające z faktu, że nie potrafią zgadnąć, co poeta miał na myśli, i wyrecytować z pamięci zdobyczy terytorialnych Kazimierza Wielkiego. Cała ta humanistyka to humbug, dęty balon. Humaniści nie sieją, nie orzą, nie potrafią programować i nie generują PKB. A już na pewno nie są innowacyjni.

Rachunek sumienia

Jak to się stało, że humanistyka stała się synonimem czegoś zacofanego i niepraktycznego? Dlaczego nie znalazło się dla niej miejsce w wyobrażeniach o kraju nowoczesnym? Jak doszło do tego, że niektórzy pracodawcy wykształcenie humanistyczne postrzegają jako bezwartościowe?

Po części ze względu na sposób, w jaki my sami – akademiccy humaniści – myślimy i mówimy o sobie. Z jakiegoś powodu nie chcemy czy nie umiemy opowiadać o tym, jak humanistyka zmienia nasze życie, i co ma do zaoferowania inżynierom, fizykom i ekonomistom.

Kiedy słyszymy o „stosowalności”, „zarabianiu pieniędzy”, „powiększaniu PKB” czy „poprawie jakości życia”, pospiesznie wyciągamy szpadel, by okopać się w Świętej Trójcy. „Nie można wszystkiego przeliczać na pieniądze”, „nie wszystko da się pomierzyć jedną miarą”, „rynek pracy nie może być bogiem”. Gdybym dostawał 10 groszy za każdym razem, gdy słyszę te słowa, mógłbym samodzielnie ufundować Instytut Badań nad Humanistycznym Narzekaniem.

Żeby było jasne – to wszystko, oczywiście, prawda. Ale mówiąc tak, wysyłamy niechcący komunikat: „humanistyka nie zarabia”, „nie daje się zmierzyć i zastosować”, „nie ma wartości na rynku pracy”. Ilekroć mówimy „nie należy przeliczać na pieniądze” – publiczność słyszy „nie warto za to płacić”; tam, gdzie piszemy ­„stosowalność to nie wszystko” – czytelnicy widzą „to nie ma żadnego zastosowania”.

Może pora uderzyć się w piersi? Może tak bardzo pilnujemy (ważnych skądinąd!) niezależności, wolności myślenia czy niekomercyjności, że za zniewagę uważamy choćby wspomnienie o własnej, całkiem wymiernej wartości. A to przecież nic wstydliwego, że możemy się przydać.

Pokażmy, co mamy

Przez rok wykładałem na prywatnej uczelni, a w ramach „dokształcania kadr” na moje zajęcia z antropologii kultury trafiły m.in. pielęgniarki, przedszkolanki, nauczyciele ze szkoły podstawowej i pracownicy pobliskiego zakładu karnego.

Nie będę ukrywał: wizja spotkania z każdą z tych grup napawała mnie grozą. Byłem świeżo po doktoracie, nie miałem doświadczenia dydaktycznego. Prowadzę pierwsze zajęcia. Tłumaczę grupie strażników i ekspertów od resocjalizacji teorię orientacji temporalnych. Czuję się jak hochsztapler. „Przecież to im do niczego niepotrzebne” – myślę. I wyjaśniam, że zasadniczo wyróżniamy trzy postawy wobec czasu. Orientacja retrospektywna charakteryzuje się skupieniem na przeszłości i tendencją do nostalgicznego jej wspominania. Orientacja prezentystyczna – silnym nakierowaniem na teraźniejszość. Orientacja prospektywna wiąże się z kolei z wybieganiem w przyszłość, snuciem planów...

– Przepraszam. Można?

„No ładnie – myślę – wytrzymali trzy zdania... Zaraz mnie stąd wyrzucą...”. – Proszę bardzo.

– Bo ja się tak za bardzo nie znam na teoriach... – zaczyna facet w jednym z ostatnich rzędów – ...ale to oznacza, że my mamy w osadzonych wypracowywać orientację prospektywną, żeby się resocjalizowali i snuli plany na przyszłość, tak? W tym tekście, co pan kazał przeczytać, było o tych „rytuałach pamięci” i o „sakralizacji przeszłości”... Czyli my im mamy zamiast tych ich rytuałów proponować jakieś nasze, z którymi oni by się mogli związać i poczuć, że przyszłość też do nich należy?

Ci goście nie mieli wielkiego doświadczenia z dyskursem akademickim. Wszystko wyjaśniali sobie po swojemu, odnosząc do świata codziennych doświadczeń i zawodowych wyzwań. W ogóle nie traktowali przedstawianych przeze mnie modeli jako oderwanej od życia abstrakcji. To ja tak o nich myślałem.

Jasne, ta praca miała swoje wyzwania. Grunt jednak, że problemem nie okazało się to, czego zrazu najbardziej się obawiałem, a więc rzekome oderwanie antropologii kultury od życia. W spotkaniu z pozbawionymi spekulacyjnego zacięcia praktykami kolejne ­teorie okazywały się tylko narzędziami służącymi do lepszego radzenia sobie z przyziemnymi wręcz wyzwaniami. Z pielęgniarkami omawiałem sposoby budowania intymności pacjenta na podstawie antropologii przestrzeni i teorii Edwarda Halla, z nauczycielkami rozmawialiśmy o współczesnych ceremoniach inicjacyjnych i znaczeniu pierwszej komunii w życiu dzieci...

Moi słuchacze przekładali wszystko, co usłyszeli, na techniki, które pozwalały im pracować w sposób wydajniejszy i bardziej twórczy. Dopiero dzięki nim wiedza, którą wyczytałem w książkach, stawała się mądrością. Na żadnych zajęciach tyle się nie nauczyłem!

Z notatek, które wówczas sporządzałem, korzystam dziś, przygotowując zajęcia na UW. Nie pracuję ze strażnikami więziennymi ani pielęgniarkami, tylko z przyszłymi kulturoznawcami. Ale nauczony tamtym doświadczeniem nie myślę o nich jako o zamkniętych w bibliotece pięknoduchach, tylko jako o praktykach. Nie wiem, czy ich specjalizacją będzie wymyślanie reklam jogurtów czy praca w obsłudze klienta. Świat zmienia się dziś tak szybko, że ich powołaniem może okazać się zawód, o którym nie mam jeszcze pojęcia. Jestem jednak spokojny, że narzędzia refleksji nad kulturą i społeczeństwem pozwolą im być lepszymi w tym, co wybiorą.

Dzięki narzędziom socjologii i kulturoznawstwa, filozofii i psychologii można skuteczniej sprzedawać, współtworzyć lepsze produkty, ale też bardziej sprawiedliwe społeczeństwo, demaskować manipulacje polityków i korporacji albo walczyć z teoriami spiskowymi w internecie.

Jestem o tym przekonany także dlatego, że sam je wykorzystuję. Pewnie testerzy pizzy albo kierowcy rajdowi będą się sprzeczać, ale naprawdę uważam, że mam jedną z najciekawszych i najmniej monotonnych prac na świecie. Prosto z sali wykładowej biegnę na spotkania z przedsiębiorcami, dziennikarzami, a czasem nawet i politykami (na żywo wydają się niżsi, ale znacznie bardziej sympatyczni). Wśród zwariowanych rzeczy, które mi się przydarzyły, było analizowanie mitów bohaterskich najlepiej pasujących do reklam jednego z operatorów telefonii komórkowej albo przygotowywanie ekspertyzy na temat przemian kulturowego znaczenia picia wódki. Prowadziłem też długie rozmowy z bezrobotnymi byłymi górnikami, żeby pomóc zrozumieć ich postrzeganie transformacji ustrojowej (które z kolei wpływało na ich decyzje o wyborze dalszej aktywności).

Oczywiście nie wszystkie teorie humanistyczne są „stosowalne” równie bezpośrednio. Zapewne historykom czy filologom klasycznym trudniej wykazać swoją „pożyteczność” niż socjologom czy kulturoznawcom. Warto jednak podjąć trud opowiadania o humanistyce całościowo. Bo w ostatecznym rozrachunku bitwa pod Kannami, Cyceron i Goethe także generują PKB i czynią nasze życie lepszym. Żeby to dostrzec, trzeba tylko przyjąć nieco szerszą perspektywę. Własne rozumienie semiotyki (a także dydaktyczne podstawy) zawdzięczam skądinąd abstrakcyjnym zajęciom w Instytucie Filozofii, gdzie np. przez 5 lat czytaliśmy zdanie po zdaniu „Bycie i czas” Heideggera. Seminaria te mogłem zrozumieć dzięki ogólnemu przygotowaniu humanistycznemu, na które składała się nauka historii czy podstaw językoznawstwa.

Chodzi więc nie tylko o to, że potrzebujemy ekspertów, którzy będą dbać o nasze dziedzictwo kulturowe i opowiadać nam o nim. Ci eksperci stanowią niezbędny element układanki, na której odległym końcu są innowacyjność czy start-upy. Świat byłby wymiernie gorszy (a nasze PKB mniejsze) bez badaczy Prousta i kultury hetyckiej.

Nie tkwijmy w miejscu

Humanistyka ma wiele do zaoferowania. I najwyższa pora, żeby się z tym przekazem przebić. Nie oznacza to jednak, że wystarczy zmienić marketingową otoczkę towarzyszącą promocji kierunków studiów. Humanistyka nie jest bowiem czymś danym raz na zawsze. Mimo szacunku dla tradycji, wznoszenia wiecznego gmachu wiedzy i stawania na ramionach gigantów każde kolejne pokolenie staje przed koniecznością wynalezienia jej na nowo; dopasowania do wyzwań i realiów danej epoki.

Z wielkim uznaniem obserwuję działania Komitetu Kryzysowego Humanistyki Polskiej, Obywateli Nauki i wielu innych inicjatyw; śledzę też losy finansowanego przez MNiSW projektu „Humanistyka ma przyszłość”. Czasem odnoszę jednak wrażenie, że powstały głównie w odpowiedzi na wyzwania generowane przez kolejne reformy nauki, a nie przez „samo życie”. Owszem, np. problemy uniwersytetów są ważne, ale humanistyka chyba trochę za bardzo zafiksowała się na sobie. Zmiany na uniwersytecie nie powinny służyć wyłącznie, ani nawet przede wszystkim, uniwersytetowi.

Odpowiedzią na kryzys wiary w humanistykę może być tylko jej otwarcie. Naukowcy, zwłaszcza młodzi, powinni być przygotowywani i zachęcani do ­uczestnictwa w życiu społecznym. Większe znaczenie w naszej pracy powinna mieć popularyzacja wiedzy i współpraca z otoczeniem społecznym uniwersytetów, także z sektorem komercyjnym. Mityczny rynek nie powinien być uznawany za nowy fetysz, nie widzę jednak powodu, by traktować go z pogardą.

Czas także przemyśleć korzenie. Bez dobrych szkół nigdy nie będzie dobrych uniwersytetów. Zamiast sprzeczać się o szczegóły listy lektur, pora zadać pytanie, czym w ogóle jest lektura dla nastolatka? Czym jest dla niego szkoła? Jakie jest jej miejsce na zmieniającej się w szaleńczym tempie mapie źródeł wiedzy – gdzieś między serwisami społecznościowymi, Wikipedią, rodzicami i podwórkową mądrością... Uniwersytet nie wejdzie w XXI wiek, jeżeli szkoła nie wyjdzie z wieku XIX.

Kluczowe wydaje mi się też budowanie ram współpracy między różnymi dziedzinami nauki – swój współczynnik humanistyczny i społeczny mają wszak wszystkie wynalazki i badania, które w jakikolwiek sposób dotyczą ludzi, stąd wskazany jest udział socjologa, kulturoznawcy czy filozofa w pracach architektów, inżynierów materiałowych czy lekarzy. Niewykluczone, że aby umożliwić taką współpracę, niezbędne okaże się powoływanie nowych kierunków studiów czy modyfikacja (a nawet – o zgrozo! – zamykanie) niektórych starych. Być może podstawowa znajomość kodowania (zwanego dawniej programowaniem) powinna być elementem wykształcenia humanisty równie oczywistym jak czytanie i pisanie. Studenci kierunków społecznych powinni posiadać szerszą wiedzę z zakresu logistyki albo lepsze narzędzia matematyczne (podstawy statystyki na pewno by nie zaszkodziły).

Z drugiej strony pora na dyskusję o miejscu przedmiotów takich jak filozofia na studiach niehumanistycznych. Dziś rzadko są dostosowane do potrzeb studentów konkretnych kierunków, przez co postrzega się je jako „zapychacze”. Może w ogóle najważniejsze katedry i najciekawsze wyzwania czekają dziś humanistów na politechnikach i uniwersytetach medycznych? Jeżeli murem specjalizacji i wydziałów odgrodziliśmy humanistów od architektów i lekarzy, to nie dziwmy się, że mamy aspołeczne miasta i nieludzką służbę zdrowia...

Zadanie

Moi studenci słabo poradzili sobie z zadaniem. Byli w stanie zaproponować konkretne rozwiązania – pomysły na przeprowadzenie badań, udoskonalenia produktów w świetle wiedzy antropologicznej, nawet techniki mediacji. Kiedy jednak odgrywani przez ich kolegów klienci schodzili na poziom bardziej ogólny i pytali o sens zatrudniania humanistów w ogóle, okazywało się, że nagle brak im języka. Choć starałem się pomóc, choć przy wszystkich scenariuszach miałem z góry wypisane atuty kulturoznawców – także i mnie z trudem przychodziło formułowanie spójnej argumentacji na rzecz przydatności tego, co robimy.

Nie wińcie nas za to. Powtarzano nam zawsze, że humanistyka jest potrzebna, ale nikt nigdy nie kazał nam się zastanawiać – dlaczego.

Humanistyka, która nie pyta o sens własnego istnienia, stanie się skazanym na wyginięcie jaszczurem, którego ostatnią nadzieją na przetrwanie jest muzealna gablota albo tani park rozrywki. Dlatego właśnie pierwszym, co powinna zrobić, jest wykonanie ćwiczenia, które postawiłem przed studentami. Jak często sami sobie zadajemy pytanie: „Po co właściwie jesteśmy?”. Przecież jeżeli nie będziemy znali na nie odpowiedzi – nie będziemy w stanie przekonać innych. ©

Dziękujemy, że nas czytasz!

Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →

Dostęp 10/10

  • 10 dni dostępu - poznaj nas
  • Natychmiastowy dostęp
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
10,00 zł

Dostęp kwartalny

Kwartalny dostęp do TygodnikPowszechny.pl
  • Natychmiastowy dostęp
  • 92 dni dostępu = aż 13 numerów Tygodnika
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
79,90 zł
© Wszelkie prawa w tym prawa autorów i wydawcy zastrzeżone. Jakiekolwiek dalsze rozpowszechnianie artykułów i innych części czasopisma bez zgody wydawcy zabronione [nota wydawnicza]. Jeśli na końcu artykułu znajduje się znak ℗, wówczas istnieje możliwość przedruku po zakupieniu licencji od Wydawcy [kontakt z Wydawcą]
Semiotyk kultury, doktor habilitowany. Zajmuje się mitologią współczesną, pamięcią zbiorową i kulturą popularną, pracuje w Instytucie Kultury Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego. Prowadzi bloga mitologiawspolczesna.pl. Autor książek Mitologia współczesna… więcej

Artykuł pochodzi z numeru Nr 27/2017