Plaża nam leży

Wszystko, co stałe, roztapia się tu w słońcu, również przestrzeń i czas. Oto nasz raport znad oblężonego morza.

11.08.2018

Czyta się kilka minut

Władysławowo, sierpień 2015 r. / ŁUKASZ DEJNAROWICZ / FORUM
Władysławowo, sierpień 2015 r. / ŁUKASZ DEJNAROWICZ / FORUM

O plaży rozmawiamy zwykle językiem bezruchu: „wypoczywać”, „smażyć się”... Tymczasem plażowanie jest faktycznie domeną nieustannej zmiany, krzątaniny, przemieszczania się. Stanowi wyzwanie logistyczne i sprawdzian zaradności. Spójrzmy na nasz urlop jako na fascynujące laboratorium nowoczesności, która zmienia czasową i przestrzenną skalę naszego życia.

W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat liczba otaczających nas przedmiotów zwiększyła się radykalnie. Dotyczy to, oczywiście, nie tylko plaży. Ale plażowanie, jako sytuacja nadzwyczajna, wyłączona w pewien sposób z porządku codzienności, łatwiej pozwala nam uzmysłowić sobie ten przyrost. Inwentarz każdej rodziny liczy już tysiące rzeczy, których pragniemy, potrzebujemy, które czynią nasze życie łatwiejszym i zabawniejszym. Wiele z tych przedmiotów służy temu, by poradzić sobie z innymi przedmiotami, z ich nawałem, skumulowaną masą i objętością. W drodze na plażę widać ten paradoks wyraźnie.

Nadmorski wypoczynek uświadamia nam także znaczenie nie-miejsc (termin wprowadzony przez francuskiego socjologa Marca Augégo), czyli wszelkich przestrzeni tymczasowości. Należą do nich lotniska, autostrady, dworce i przedziały kolejowe. To punkty, w których nie możemy się zadomowić, w których zawsze jesteśmy gośćmi czy turystami. Zupełnie jak na plaży.

Pakowanie bagażnika

Zaczyna się oczywiście znacznie wcześniej – w sferze marzeń i fantazji, przyszpilonych do realności tylko wpłaconą zaliczką i wpisem w kalendarzu. Stopniowo urlop się zbliża, przybierając coraz konkretniejsze kształty. Kupujemy potrzebne rzeczy, robimy pranie, opróżniamy lodówkę i przygotowujemy współpracowników (oraz siebie) do myśli, że nie będzie nas tydzień albo dwa.

Ale dopiero pakowanie bagażnika uświadamia nam, jak skomplikowanym logistycznie przedsięwzięciem jest urlop (wyprawy pociągami i PKS-ami zasługują, oczywiście, na oddzielny szkic, tu skupię się na wersji samochodowej.) To na parkingu pod blokiem (ewentualnie w garażu czy na podjeździe) uświadamiamy sobie, jak wielu przedmiotów potrzebujemy, by skutecznie wypocząć nad morzem. Rozpoczyna się frustrująca partia „tetrisa”, w której jednak szczelnie wypełnione warstwy bagaży nie znikają, czyniąc miejsce dla kolejnych pakunków, lecz piętrzą się, rzucając wyzwanie przemyślnym inżynierom Fiata, Forda czy Renault.

Przeciążonym gadżetami na ratunek przychodzą kolejne gadżety. Bagażniki dachowe, zaczepy na rowery, przyczepy. Współczesny samochód obrasta rzeczami równie szybko jak współczesny dom.

Na autostradzie

Prowadzi nas GPS. To pierwsze zastosowanie telefonu komórkowego – króla wszystkich gadżetów i najlepszego przyjaciela plażowicza. A jest przed czym ostrzegać, bo życie nad morzem płynie w rytmie turnusów. W sobotę autostrada w obydwu kierunkach wypełnia się do granic możliwości. Przypominam sobie wspaniałych „Autonautów z kosmostrady”, gdzie Julio Cortázar i Carol Dunlop pomieszkiwali eksperymentalnie na kolejnych parkingach przy autostradzie. Oglądane ich oczyma jawiły się jako miejsca zaciszne i niepozbawione magii.

W sobotę przy A1 raczej by sobie nie pomieszkali. Każdy metr kwadratowy wypełniony jest wypoczywającymi w drodze na wypoczynek. Do dystrybutorów paliwa długie kolejki. „Trzeba było zatankować przed wjazdem na autostradę”. W przyszłym roku na pewno będę pamiętać. Ale w przyszłym roku pewnie się już ta mądrość nie przyda. Wprowadzą płatność zbliżeniową przy dystrybutorze albo aplikację w telefonie. Ciągła zmiana jest jedynym prawem autostrady.

Pokój

Wreszcie docieramy na miejsce. Albo raczej na nie-miejsce, bo pokój w pensjonacie, namiot, przyczepa kempingowa, domek, apartament czy pokój w hotelu to wszystko idealni przedstawiciele tego właśnie gatunku.

Lepiej nie myśleć o tym, ile podobnych rodzin mieszkało tu przed nami. Nie powinniśmy spotykać się z nimi, by podtrzymać iluzję, że jesteśmy u siebie. Wszelkie akty takiej komunikacji następują jedynie przypadkiem i wynikają z niedoskonałości procedur przejściowych. Zapomniana zabawka pod łóżkiem, makabryczny ślad keczupowej (?) dłoni odbity nad stołem, wyłamany zawias w szafie.

Nawet jeżeli przyjeżdżamy na pełne dwa tygodnie, nigdy nie rozpakowujemy wszystkich rzeczy. Część z nich pozostaje w torbach, jako kolejne memento. Jesteś tu tylko przejazdem. To się nie dzieje naprawdę.

Wyruszamy

Wyruszamy na plażę. Ciągle słyszę opowieści o tych, którzy nad morze zrywają się o 6.15, żeby o 7.10 zarezerwować dogodną miejscówkę. Ale jakoś nigdy ich nie spotkałem. Patrzę na zegar (w telefonie, oczywiście). Jest 11.30. Myślę, że tym razem to już na pewno będziemy ostatni. Nie zostały już żadne dobre miejsca blisko wody i trzeba będzie godzinami przemierzać plażę w poszukiwaniu skrawka terenu dla rozbicia obozowiska. Ale nie! Z sąsiedniego pokoju dobiegają mnie pocieszające głosy: „Znowu jesteś niegotowa! Będziemy ostatni!”. Zawsze jest ktoś, kto wyrusza później.

Bo wyruszanie na plaże to nie punkt w czasie znaczący początek drogi, lecz rozbudowany rytuał obwarowany specjalnym ceremoniałem. Spakowałeś ręczniki? A krem do opalania? A parawan-łopatki-coś-do-picia-bo-gorąco-a krem-już pytałaś-a owoce?

Jakbyśmy na tej plaży mieli przetrwać wojnę albo inwazję zombie, jak gdyby w grę wchodziły dni, tygodnie, nieprzewidywalne warunki pogodowe i dzikie zwierzęta. Znowu nawał przedmiotów. Trzeba o nich pamiętać, spakować je, zmieścić, opanować. Na szczęście powtarzalność rodzi strategię, wymusza systematyczność, porządek.

Budki z głupotami

W drodze na plażę mijamy „budki z głupotami”. Nie wiem, czy mają jakąś oficjalną nazwę. Mam na myśli wszystkie te miejsca, gdzie można kupić urlopowe rzeczy. Jeżeli np. zapomnieliśmy z domu parawanu, tutaj możemy go nabyć (59 zł za dziesięciometrowego potwora), wraz ze specjalnym młotkiem (wprawdzie kosztował tylko 6 zł, ale po pierwszym uderzeniu odpadła mu główka). Marzy ci się dmuchany materac w kształcie cząstki arbuza, flaminga, jednorożca albo jednego z bohaterów najpopularniejszej w tym sezonie kreskówki? Żaden problem!

Są też, oczywiście, sklepiki z zabawkami, a nawet automaty, z których po wrzuceniu monety wypada kula skrywająca gumowego insekta albo zawieszkę z elfim ornamentem.

Olbrzymie namioty ocieniają stosy literatury i prasy drugiej świeżości. Z jakiegoś powodu w drodze na plażę trudno zaopatrzyć się w nowości wydawnicze, z łatwością można jednak nabyć klasykę w kuszących cenach. Czasem szperając wśród stosów romansów i kryminałów można znaleźć perełki, jak fascynującą książkę o strukturach narracyjnych u Stephena Kinga, w przypadku której ktoś w hurtowni najwyraźniej nabrał się na wielkie nazwisko na okładce.

Podziwiając kolekcję prasy sprzed roku czy dwóch, co i raz daję się nabrać i zapominam o dacie ważności. Te same twarze polityków i aktorów, wciąż aktualne obietnice urody i sekrety mody, pikantne ploteczki, o których zdążyłem już zapomnieć. Naprawdę błyskawiczne zmiany zaczynają przypominać bezruch. Jak krajobraz rozmazany za oknem superszybkiego pociągu, który zamiera w trzy kolorowe pasy w stylu Marka Rothko znaczące nasyp, drzewa i niebo.

Oddzielną grupę stanowią budki gastronomiczne. Nie mówię tu o barach, restauracjach i smażalniach ryb, gdzie siada się, by zjeść obiad, ale o przybytkach serwujących lody, gofry czy frytki, które chwyta się w biegu i przekąsza po drodze. To kulinarne nie-miejsca. Także tutaj dokonuje się błyskawiczny postęp. Praktycznie co roku przybyłe nie wiadomo skąd gadżety rewolucjonizują przekąskowy pejzaż. Zwykłe lody ustępują lodom tajskim, gofry robią się bąbelkowe, frytki – belgijskie albo w ogóle zamienione na zakręconego ziemniaka. Do tego gigantyczny wybór smaków, kształtów, posypek i dodatków.

Bo w świecie tysiąca i jednej rzeczy personalizacja jest czymś oczywistym. Przedmioty dopasowują się coraz dokładniej, by sprostać naszym gustom, spełnić nasze zachcianki, wyrazić naszą osobowość. I przylgnąć.

Przez wydmy

Niewiele obiektów ma wyjście bezpośrednio na plażę. Żeby dotrzeć na piasek, trzeba najpierw pokonać dłuższą lub krótszą drogę przez pas nadmorskiej roślinności. Niektóre trasy są wyasfaltowane, inne prowadzą przez las albo mało atrakcyjne krzaki pełne niemiłych niespodzianek.

Wydłużona trasa na plażę nie tylko zwiększa zapotrzebowanie na kulinarne zapychacze czasu, ale także wymusza pomysłowość. Na plażę dotrzeć można pieszo, ale też rowerem, rikszą, a nawet wozem konnym. Rankiem tłum plażowiczów wygląda jak ciągnący na zachód pionierzy. Ich dobytek kryją przemyślne drewniane wózki, przyczepki rowerowe, a także niezastąpione niebieskie torby z Ikei. Tu i ówdzie widuje się rodziców wlokących swe pociechy za rączki, podczas gdy pchany z trudem dziecięcy wózek wypełniają szczelnie stosy plażowych gadżetów.

Założenie obozu

Przekraczamy jedno ze starannie ponumerowanych wejść. Witają nas informacje o fokach i morświnach i już jesteśmy na plaży. Pora znaleźć kawałek przestrzeni, który na najbliższe godziny stanie się naszym własnym nie-miejscem.

Edward T. Hall, pionier antropologicznych badań nad przestrzenią, opisując tego rodzaju zabiegi wprowadza pojęcie „przestrzeni na pół trwałej”, na którą składają się elementy takie jak meble czy wystrój wnętrz. „Struktura przestrzeni na pół trwałej może wywierać głęboki wpływ na zachowanie i (...) wpływ ten daje się mierzyć – czytamy w jego klasycznej pracy „Ukryty wymiar”. – To, co w jednej kulturze jest przestrzenią trwałą, może być przestrzenią częściowo trwałą w innej kulturze i vice versa”. W Japonii ściany są ruchome, wymienia Hall, Chińczycy nie poruszają krzeseł w cudzym domu, chyba że na wyraźną prośbę właściciela.

Za opanowanie plażowej przestrzeni odpowiadają specjalne gadżety. Koce plażowe (stopniowo zastępują wielkopowierzchniowe ręczniki), parasole czy pomysłowe błyskawicznie rozkładane namioty. W tym roku w naszej miejscowości po raz pierwszy pojawiła się też wypożyczalnia leżaków.

Najważniejsze są jednak parawany. W ciągu ostatnich kilku lat stały się one nieoczekiwanie źródłem wielu publicystycznych – politycznych wręcz – emocji. Jeżeli dobrze rozumiem, spór o parawany, na temat którego z pewnością powstanie kiedyś niezły doktorat, rozgrzewa z jednej strony krytyków „polskiej manii grodzenia”, z drugiej – egalitarystów potępiających wywyższanie się „nieparawanowych”. Jednak parawany można uznać za ciekawy element specyficznego polskiego kodu plażowania („Każdy z nas przechowuje swoje rzeczy zgodnie z charakterystycznym, unikalnym wzorcem” – pisze o przestrzeni na pół trwałej Hall) i skutek wietrznego klimatu.

Oglądane na zdjęciach z dronów (w tym roku robią na plaży furorę) piaszczyste przestrzenie podzielone kolorowymi parawanami i szczelnie wypełnione ludźmi, kocami oraz parasolami mają w sobie coś nieodparcie fascynującego. Nie ukrywajmy: są po prostu piękne!

Tłum

Na lotniczych zdjęciach w oczy rzuca się także tłum. Tłum jest nieoczekiwanym skutkiem ubocznym demokratyzacji. Jego istnienie z przerażeniem odkrywają elitaryści od czasów Gustave’a Le Bona („Psychologia tłumu”) i Ortegi y Gasseta („Bunt mas”) aż po współczesnych publicystów rozczarowanych faktem, że nad Bałtykiem czy w Tatrach nie sposób już znaleźć zacisznego miejsca.

Ale ci, którzy narzekają na „zadeptane tatrzańskie szlaki” i tłok na plaży, muszą pamiętać, że wyrażają tym samym życzenie, by turystyczne atrakcje dostępne były tylko dla wybranych – bogatszych, lepiej urodzonych, mieszkających najbliżej. W urlopowym narzekaniu na tłum mieści się tęsknota – nie zawsze podszyta czymś złym, czasem po prostu naiwna – za „dawnymi czasami”.

A więc także powrotem nierówności i barier, które znaczną część społeczeństwa pozbawiały możliwości jakiegokolwiek wyjazdu albo przynajmniej utrzymywały wyraźne rozgraniczenie między miejscami, gdzie przyjeżdżała „elita”, a tymi dla „mas”.

Kopanie na plaży

Mundialowa gorączka w najlepsze trwa na plaży. Przed nosem co i raz przelatują mi piłki wszelkich kolorów i rozmiarów. Nieuważny spacerowicz z łatwością może stracić zęby, potykając się o zaimprowizowane bramki z patyków lub wbitych na sztorc klapków (widziałem ten sprytny patent kilka razy). Jednak także i tu pomysłowość stopniowo ustępuje miejsca konsumpcji i pośród piasku coraz częściej wyrastają przemyślne składane bramki z marketów sportowych, a nawet całe boiska do siatkówki, które po zwinięciu przybierają postać poręcznego pakunku (ta dyscyplina, na co dzień niesprawiedliwie zepchnięta w cień przez futbol, na plaży rywalizuje z nim jak równy z równym).

Piłka nożna uprawiana w przestrzeni publicznej przez amatorów do dziesiątego roku życia polega głównie na wcielaniu się w role.

Co chwila słychać okrzyki „Gol dla Francji!” i „Nie możesz być Modrić, bo ja jestem Modrić!”. Tutaj z kolei gadżety nie nadążają za społecznym zapotrzebowaniem – według moich systematycznych notatek większość grających wciąż ma koszulki Messiego, Ronaldo lub Lewandowskiego. Z tym zawstydzającym faktem bez trudu radzi sobie wyobraźnia.

Kto nie kopie piłki – kopie w piasku. Także i tu technologia odcisnęła swe piętno. Miejsce niewielkich zamków, kanałów i podkopów, które pamiętam z dzieciństwa, zajęła plażowa architektura monumentalna. Nic dziwnego – część obserwowanych przeze mnie budowniczych posługuje się pełnowymiarowymi, metalowymi szpadlami z marketów budowlanych. Inni mają do dyspozycji przemyślne gadżety z „budek z głupotami”, jak choćby foremki w kształcie gotowych wież i murów z blankami.

W tym roku po raz pierwszy wśród plażowych architektów dostrzegłem także dorosłych. I nie chodzi o ojców cierpliwie stawiających babki, które potem ich pociechy z radością zamieniały w piaskowe gruzowisko. Jeden gość, używając bardzo profesjonalnie wyglądających łopatek i szpachelek do wygładzania piasku, wzniósł na naszej plaży imponującą makietę greckiego amfiteatru o średnicy czterech czy pięciu metrów.

Sinice

A potem nadeszły sinice. Nie wiem, skąd przybyły i czego chciały, ale skutecznie sterroryzowały całą plażę, zmieniając na kilka dni trasy codziennej migracji i wywracając do góry nogami lokalną ekonomię. Plaża nagle stała się miejscem mniej uczęszczanym, a budki z goframi, przez które wcześniej przemykano jedynie w drodze ku złotym piaskom, zmieniły się dla wielu rodzin w przystanki docelowe, gdzie przy dźwiękach filmów i muzyki puszczanej z telefonów komórkowych spędzano godziny w oczekiwaniu na pomyślne wieści znad wody.

Nieoczekiwanym skutkiem inwazji sinic było też ujawnienie skomplikowanych struktur plażowej komunikacji. Wieści o przybyszach z głębin nadciągały z zewnętrznego świata – od nieurlopującej rodziny zabijającej czas oglądaniem telewizji i przeglądaniem internetu. Następnie rozchodziły się błyskawicznie z ust do ust, w pensjonacie, przy gofrowo-kawowych stolikach, w drodze przez wydmy, a nawet na samej plaży. Jako temat konwersacji, lęków i średnio zabawnych żartów sinice szybko pokonały pytona, a nawet na wpół już legendarnego dzika, który dwa lata temu terroryzował plażowiczów w Karwi. „Słyszeliście? Nadchodzą!”. „Podobno są już w Dębkach!”. „W Łebie wszystkie kąpieliska zamknięte!”.

I znów z pomocą przychodzą gadżety. Do „budek z głupotami” nie zawitały jeszcze wprawdzie testy na sinicowe toksyny ani przenośne odstraszacze, ale w sukurs przestraszonym jak zwykle przyszły telefony komórkowe.

Do porannego rytuału sprawdzania prognozy pogody dołączył teraz obowiązek wizyty na stronie Głównego Inspektoratu Sanitarnego. Czy nasze kąpielisko ma znaczek zielony czy czerwony? Czy grozi nam zamknięcie, skoro wszędzie wokół jest czerwono?

Powrót do domu

Daniel Bell, teoretyk społeczeństwa postindustrialnego, twierdził, że współczesny świat opiera się na błyskawicznym globalnym przepływie rzeczy i idei, mobilności, dostępności, elastyczności i natychmiastowości. Logice tej ulega nie tylko współczesna praca – w której usługi wypierają przemysł, a „elastyczne kontrakty” umowy o pracę – lecz także czas urlopu.

Za fasadą nieruchomego lenistwa skrywa się nieustanna krzątanina. Plaża nie jest ucieczką od naszej nowoczesnej gonitwy, lecz przestrzenią, w której napotykamy samą jej esencję. Na plaży jest wszystko, co ważne dla współczesnego świata. Hipertrofia rzeczy, dominacja nie-miejsc, błyskawiczny postęp od pomysłowości do konsumpcji, od przerabiania i adaptowania do kupowania gotowych rozwiązań skrojonych na naszą miarę.

Aż wreszcie przychodzi kolejna sobota. Po tygodniu, dwóch, może trzech, jeżeli ktoś miał dużo szczęścia i nie obawiał się sinic, trzeba spakować powiększony w „budkach” arsenał gadżetów i wyruszyć w powrotną drogę rozpaloną autostradą.

Już wkrótce cały urlop będzie się wydawał iluzją, kolejnym nie-miejscem. Jak parking przy autostradzie, przez który przemknęliśmy w drodze z jednego tygodnia pracy ku kolejnemu. „Wszystko, co stałe, rozpływa się w powietrzu” – zatytułował swoją książkę o doświadczeniu nowoczesności Marshall Berman. Jak na plaży: tutaj wszystko, co stałe, roztapia się w słońcu. ©

Dziękujemy, że nas czytasz!

Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →

Dostęp 10/10

  • 10 dni dostępu - poznaj nas
  • Natychmiastowy dostęp
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
10,00 zł

Dostęp kwartalny

Kwartalny dostęp do TygodnikPowszechny.pl
  • Natychmiastowy dostęp
  • 92 dni dostępu = aż 13 numerów Tygodnika
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
89,90 zł
© Wszelkie prawa w tym prawa autorów i wydawcy zastrzeżone. Jakiekolwiek dalsze rozpowszechnianie artykułów i innych części czasopisma bez zgody wydawcy zabronione [nota wydawnicza]. Jeśli na końcu artykułu znajduje się znak ℗, wówczas istnieje możliwość przedruku po zakupieniu licencji od Wydawcy [kontakt z Wydawcą]
Semiotyk kultury, doktor habilitowany. Zajmuje się mitologią współczesną, pamięcią zbiorową i kulturą popularną, pracuje w Instytucie Kultury Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego. Prowadzi bloga mitologiawspolczesna.pl. Autor książek Mitologia współczesna… więcej

Artykuł pochodzi z numeru Nr 34/2018