Pierwsze encykliki

"Widzicie, Czcigodni Bracia, do czego się w końcu sprowadza zadanie, włożone tak na Nas, jak i na was; abyśmy ludzkość, która błąka się poza mądrością Chrystusową, zwrócili do posłuszeństwa Kościołowi" - pisze do biskupów Pius X w pierwszej encyklice "E supremi apostolatus" (1903). Ludzkość nie tylko błąka się poza mądrością Chrystusową, ale dostrzec można - zdaniem Papieża - "początek nieszczęść, które są przeznaczone czasom ostatecznym": "Z taką przecież zuchwałością, z taką wściekłością napada się wszędzie na religię, zwalcza się dowody wiary objawionej, dąży się uporczywie do zerwania po prostu wszelkich więzów człowieka z Bogiem!". Zawarty w encyklice program, by "naprawić wszystko w Chrystusie", rozumiany jest jako obrona Kościoła przed wszechobecnym zagrożeniem. Papież wzywa, by przypisywane ówczesnej kulturze bałwochwalcze ubóstwienie człowieka wykorzenić "wszelkimi środkami i wysiłkami", a jednocześnie mówi o miłości "cierpliwej i łaskawej", która ma się rozciągać nawet na "nieprzyjaciół i prześladowców". "Surowe gromienie błędów, gwałtowne karcenie wad prowadzi nieraz raczej ku szkodzie aniżeli ku pożytkowi" - zauważa trzeźwo. Niestety, ten krótki pontyfikat obfitować będzie raczej w surowe gromienie błędów. Zabraknie merytorycznej dyskusji z nowymi prądami w teologii (określonymi zbiorczo nieprecyzyjnym terminem "modernizmu"), próbującymi odpowiadać na wyzwania szybko zmieniającej się rzeczywistości. Oskarżonych o złą wolę i podstępne zatruwanie Kościoła, zarażonych "nowinkami" teologów - dotkną administracyjne prześladowania.

Głównym tematem encykliki rozpoczynającej następny pontyfikat stanie się sprawa pokoju. Od kilku miesięcy trwa I wojna światowa. Benedykt XV wezwie - bezskutecznie - państwa biorące w niej udział, by przywróciły "błogosławione pokoju dobrodziejstwo". W sprawach kościelnych jednak ani język, ani perspektywa nie ulegną zmianie. Wszystko, co nowe, pozostanie podejrzane. "Życzymy sobie, ażeby katolicy nie tylko stronili od błędów, lecz także od sposobu myślenia, czyli od tak zwanego ducha modernistycznego: kto bowiem tym duchem jest przejęty, ten odrzuca ze wstrętem wszystko, co trąci starością, a wszędzie we wszystkim chciwie czegoś nowego szuka" - czytamy w "Ad beatissimi apostolorum" (1914).

Dwa następne pontyfikaty zmagać się będą ze skomplikowaną sytuacją polityczno-społeczną w Europie, która doprowadzi do II wojny światowej. Pius XI w encyklice "Ubi arcano Dei" (1922) zwróci uwagę na niestabilność pokoju zawartego po I wojnie światowej, kryzys gospodarczy oraz upadek obyczajów (przejawiający się m.in. w tańcu - wówczas europejskie parkiety zdobywało tango). Pius XII w encyklice "Summi pontificatus" (podpisanej 20 października 1939 r.) potępi totalitaryzm państwowy. Wspomni także o Polsce: "Krew tysięcy ludzi, nawet tych, którzy nie brali udziału w służbie wojskowej, a jednak zostali zabici, zanosi bolesną skargę, zwłaszcza w Polsce, narodzie tak Nam drogim, tej Polsce, która przez swą niezłomną wierność dla Kościoła i przez wielkie zasługi, jakie zdobyła, broniąc chrześcijańskiej kultury i cywilizacji - o czym historia nigdy nie zapomni - ma prawo do ludzkiego i braterskiego współczucia całej ludzkości". Obaj papieże przyczynę społecznego i politycznego zła będą upatrywać w detronizacji Boga jako ostatecznego źródła prawa i władzy. "Bóg i Jezus Chrystus usunięty z prawodawstwa i życia państwowego; władzy nie wywodzi się już od Boga, ale od ludzi - a jakie tego następstwa?" - będzie retorycznie pytać Pius XI.

Jan XXIII w encyklice "Ad Petri cathedram" (1959), poświęconej sprawie prawdy, jedności i pokoju, potwierdzi zamiar zwołania Soboru. Najważniejszym jego zadaniem będzie "doprowadzenie do rozwoju katolickiej wiary, odnowy chrześcijańskich obyczajów i lepszego przystosowania karności kościelnej do współczesnych potrzeb". Choć Papież używa jeszcze tradycyjnej retoryki ("złej i kłamliwej prasie należy przeciwstawić prasę dobrą i mówiącą prawdę"), dostrzega konieczność odnowy Kościoła. Dopiero jednak Paweł VI w encyklice "Ecclesiam suam" (ogłoszonej w 1964 r., jeszcze podczas trwania Soboru) napisze wprost: "Kościół winien w siebie wniknąć, przemyśleć swoją tajemnicę, a celem zdobycia głębszej wiedzy o sobie i podniety przebadać wnikliwiej naukę o swym pochodzeniu, o swej naturze, pełnieniu swej misji i o swoim celu... nigdy przecież nie możemy powiedzieć, że przebadano ją i zrozumiano wyczerpująco". Owocem tej pracy będzie otwarcie na świat i dialog: "Dołożymy tu starań, by coraz jaśniej uwidocznić wszystkim, jak z jednej strony leży to bardzo w interesie zbawienia społeczności ludzkiej, a z drugiej strony, jak głęboko wchodzi to w troski Kościoła katolickiego, by obustronnie wyjść sobie naprzeciw, poznać się wzajemnie i pokochać". Kościół bowiem "nikogo nie uważa za obcego swemu macierzyńskiemu sercu, nikomu nie odmawia swej posługi, nikt nie jest jego wrogiem, chyba że sam chce nim być".

Zwieńczeniem tej drogi będzie głęboka teologiczna antropologia zawarta w encyklice Jana Pawła II "Redemptor hominis" (1979), w której padną słowa, że: "człowiek jest pierwszą drogą, po której winien kroczyć Kościół w wypełnianiu swojego posłannictwa, jest pierwszą i podstawową drogą Kościoła". Ten proces dojrzewania nie dokonałby się bez determinacji i cierpliwości teologów, którzy pokonując napotykane w Kościele przeciwności przygotowali soborową odnowę. W ich gronie znalazł się Joseph Ratzinger.