Paczki od księdza Reutera

Był jednym z "bożych szaleńców", których wewnętrzny nakaz popycha do działań dla współczesnych często niezrozumiałych, nawet dziwnych. Umarł, gdy jego praca zaczęła wydawać pierwsze owoce.

11.01.2011

Czyta się kilka minut

Ks. Kurt Reuter, pierwsza połowa lat 60. / fot. Diözesanarchiv Berlin / Archiwum Diecezjalne w Berlinie /
Ks. Kurt Reuter, pierwsza połowa lat 60. / fot. Diözesanarchiv Berlin / Archiwum Diecezjalne w Berlinie /

Po II wojnie światowej chciał zostać w Polsce, w swojej parafii w Swinemünde, które teraz nazywało się Świnoujście. Ale latem 1946 r. polskie władze komunistyczne kazały mu się wynosić, w ślad za jego wygnanymi parafianami. Przez następnych 14 lat błąkał się po Niemczech Wschodnich, jako wędrowny duszpasterz Niemców wysiedlonych zza Odry, którzy w komunistycznej NRD oficjalnie nie istnieli. Gdy w roku 1960 wreszcie osiadł jako proboszcz w mieście Eberswalde (na północny wschód od Berlina), zaczął rozmyślać, jak przysłużyć się polsko-niemieckiemu pojednaniu.

Pomysł, na który wpadł, zapisał swą niedoskonałą polszczyzną: "Episkopat niemiecki twierdził, że niemiecki naród powinien zadośćuczynić narodu żydowskiemu i innym narodom. Taksamo zachęcali nasi biskupi kapłanów i wiernych z modlitwami widzialne czyny połączyć. Przesyłaniem książek mógłbym zrealizować obowiązek zadośćuczynienia".

Tak zaczęła się jedna z najbardziej niezwykłych inicjatyw w powojennych stosunkach Polaków i Niemców.

Tysiąc przesyłek

Ksiądz Kurt Reuter zaczął swą akcję skromnie: od wysłania pojedynczych książek kilku polskim duchownym. Było to jeszcze przed Soborem Watykańskim II, językiem Kościoła była łacina, kościelne mszały lub modlitewniki drukowane w Niemczech były więc uniwersalne. Podobnie książki teologiczne, choć wydawane po niemiecku: niemiecka teologia należała wtedy do najmocniejszych w Kościele, z niej czerpali obficie także polscy teolodzy.

Z biegiem czasu liczba przesyłanych publikacji rosła. I tak w lutym 1963 r. Reuter pytał prymasa Wyszyńskiego, ile egzemplarzy nowego mszalika żałobnego "byłoby potrzebne dla najważniejszych potrzeb w Polsce? 500, 1000, 2000 albo więcej?". W październiku tego samego roku informował jednego ze swych przyjaciół, że w ciągu ostatnich 12 miesięcy wysłał do Polski ponad tysiąc paczek z książkami, "w tym 200 mszałów, 600 mszalików żałobnych, 90 roczników teologicznych i wiele innych książek teologicznych". A zaprzyjaźnieni NRD-owscy księża wysłali jeszcze dodatkowe trzysta paczek...

Wysyłce książek towarzyszyła obfita wymiana listów. W styczniu 1964 r. informował swego biskupa, że prowadzi korespondencję "z wszystkimi ordynariuszami i ich sufraganami, z profesorami i docentami i z wieloma duszpasterzami" w Polsce. Przechowywana dziś w Archiwum Archidiecezjalnym w Berlinie spuścizna po ks. Reuterze potwierdza prawdziwość tych słów; korespondencja z całym Episkopatem Polski, rektorami większości polskich seminariów duchownych, licznymi księżmi, klerykami, siostrami zakonnymi i świeckimi zajmuje osiem grubych segregatorów. A przecież działalność Reutera trwała jedynie pięć lat.

W szczytowym okresie pisał po kilka listów dziennie, tylko po polsku. Przyznawał, że kosztuje go to sporo czasu i wysiłku. "Po polsku pisać to nie tak łatwo dla mnie" - zwierzył się jednemu z polskich biskupów. Ale nie uległ pokusie, by prowadzić korespondencję po niemiecku, choć polscy partnerzy nieraz odpisywali mu w tym języku. Obstawał przy polskim, a żeby sprawniej się nim posługiwać, zaczął dojeżdżać do Berlina Wschodniego i pobierać tam lekcje w Ośrodku Kultury Polskiej.

"Wina niemiecka jest wielka"

Swoich pobudek nigdy nie wyjaśniał w pierwszym liście. Po prostu, słał książki i prosił o ich przyjęcie - i zamówienie następnych, z dołączanych do przesyłek katalogów wydawniczych (Kościół katolicki w NRD, zamknięty w swej apolitycznej niszy, posiadał - inaczej niż Kościół w PRL - niezłe zaplecze wydawnicze; mógł też korzystać ze wsparcia z RFN).

Dopiero, gdy zdziwieni adresaci pytali, czemu zawdzięczają taki gest i jak mogą się odwdzięczyć, odpowiadał, że odwdzięczać się nie trzeba, bo darowane książki to symbol skruchy i woli zadośćuczynienia. "Przez przesyłanie książek chcę dać znaki miłości, bo wina niemiecka wobec polskiego narodu jest wielka i stara, starsza niż my obaj, ale nie potrzebne, żeby nas przeżyła" - wyjaśniał polskiemu biskupowi.

Świadomość winy Niemców wobec Polaków była u Reutera bardzo silna. Gdy ofiarował katedrze w Pelplinie mszał, informował, że czyni to w dniu dwudziestej czwartej rocznicy zamordowania tamtejszej kapituły przez niemieckie SS na znak żalu, dobrej woli i chęci zadośćuczynienia. "Ponieważ krwią własną nie możemy zmyć tych wszystkich zbrodni, niech zastąpi nas zadośćuczynienie, jakie Chrystus sam na krzyżu ofiarował i które powtarzane będzie co dzień na ołtarzu katedry pelplińskiej" - napisał. A przecież osobiście nic złego Polakom nie wyrządził; przeciwnie, poświęcił im "prawie całe życie kapłańskie", jak zapewniał w jednym z listów.

Wśród jeńców i robotników

Urodził się w Berlinie, w 1908 r. "Ani ojciec, ani matka nie byli polskiego pochodzenia i nikt z nich nie mówił po polsku" - zwierzał się później. Języka polskiego uczył się w seminarium duchownym, gdyż jego znajomość "była potrzebna w naszej diecezji, w której dużo żyło ludzi z polskiego pochodzenia i dużo było robotników sezonowych z Polski". Aby lepiej opanować język, skorzystał z możliwości rocznego pobytu w seminarium duchownym w Poznaniu. Tam też, z rąk prymasa Polski, kardynała Augusta Hlonda, otrzymał święcenia diakonatu; "tylko do święceń kapłańskich wróciłem do Berlina".

Wyświęcony w 1933 r., pracował przez siedem lat w berlińskich parafiach św. Marii i św. Piusa. W obu sporo było katolików polskiego pochodzenia i Reuter opiekował się nimi, "a to aż wojna wybuchła" i duszpasterstwo w języku polskim zostało zabronione przez władze III Rzeszy. Rok później został przeniesiony do Świnoujścia (należącego wtedy do diecezji berlińskiej). Nie tylko posługiwał w parafii, ale pracował też "wśród jeńców i robotników z Polski, Holandii i Francji". Za tę działalność został w 1943 r. aresztowany przez gestapo i wtrącony do więzienia w Szczecinie. Na szczęście nie podzielił losu swego proboszcza, wysłanego do obozu koncentracyjnego w Dachau; zwolniony, wrócił do swej parafii.

Nie wiemy, czy był w mieście, gdy 12 marca 1945 r. nad Świnoujście nadleciało 671 amerykańskich bombowców; w wyniku nalotu w przepełnionym uchodźcami mieście zginęło kilkanaście tysięcy ludzi, głównie cywilów (szacunki wahają się od 8 do 23 tys. zabitych). Ale zapewne widział skutki tej masakry, dokonanej na kilka tygodni przed końcem wojny.

Pozostał w Świnoujściu po przetoczeniu się frontu i przejęciu miasta przez polskie władze. Z dokumentów Archiwum Diecezjalnego w Zielonej Górze wynika, że Reuter podporządkował się zwierzchnictwu ks. prałata Edmunda Nowickiego - polskiego administratora apostolskiego, mianowanego przez prymasa Hlonda na te tereny - i przez ponad rok opiekował się napływającymi polskimi katolikami, w Świnoujściu i na całej wyspie Wolin.

"Życzą sobie polskiego księdza"

Ale wkrótce zaczęły się kłopoty. Przysłany do pomocy Reuterowi polski ksiądz podburzał wiernych przeciw swemu niemieckiemu bratu w kapłaństwie, by zająć jego miejsce. "Sytuacja zrobiła się tu ciężka" - informował Reuter Nowickiego. "Dopiero teraz dotarło do ludzi, że jestem Niemcem. Wprawdzie nigdy tego nie ukrywałem i każdy mógł to poznać po moich językowych brakach, ale dotychczas widzieli we mnie przede wszystkim kapłana i duszpasterza. Teraz życzą sobie jednak opieki polskiego księdza".

Reakcja Reutera świadczy o jego moralnym formacie. Zamiast protestować przeciw nieetycznym działaniom przybyłego księdza, poprosił Nowickiego "w interesie tutejszego duszpasterstwa" o przekazanie władzy nad parafią polskiemu kapłanowi i zdegradowanie jego samego do rangi pomocnika. Aby rozwiać ewentualne wątpliwości co do swych intencji, dodał: "Zapewniam Waszą Ekscelencję, że nowo mianowanemu administratorowi parafii nie będę sprawiał żadnych kłopotów". Nowicki stanął po stronie Reutera, ale niewiele to pomogło, bo tymczasem komunistyczne władze odmówiły przyznania Reuterowi polskiego obywatelstwa - i zmusiły go do opuszczenia już polskiego Świnoujścia.

Duchowny, który za pomaganie Polakom trafił do hitlerowskiego więzienia, został wrogo potraktowany przez polskiego księdza, odrzucony przez polskich wiernych i wyrzucony przez władze. Miał prawo czuć się zawiedziony i nie szukać dalszych kontaktów. Skąd więc chęć pokuty i zadośćuczynienia?

Chrześcijaństwo na serio

Pytanie tym bardziej zasadne, że w tamtym czasie większość Niemców wolała wskazywać na krzywdy doznane od Polaków, niż uznać ogrom niemieckich zbrodni wobec Polski.

Również wśród niemieckich katolików powszechne było użalanie się nad losem Niemców wysiedlonych zza Odry i Nysy i żądania rewizji granicy, brakowało gotowości do zadośćuczynienia polskim ofiarom i w ogóle refleksji nad cierpieniem Polaków w czasie wojny. Musiało minąć 15 lat od jej zakończenia, aby biskup Berlina Julius Döpfner stwierdził publicznie - jako pierwszy niemiecki hierarcha - że Niemcy dopuścili się strasznych zbrodni na Polakach i muszą być gotowi do wyrzeczeń, by osiągnąć pokój i pojednanie. Reakcje większości niemieckich katolików na tę wypowiedź dalekie były od zachwytu.

Dlaczego zatem Kurt Reuter nie przyłączył się do nieprzejednanej większości rodaków, lecz stał się pionierem pojednania? Trudno jednoznacznie odpowiedzieć na to pytanie. Ale można przypuszczać, że powody były dwa.

Po pierwsze, brał bardzo na serio chrześcijaństwo, czego dowodził w pracy duszpasterskiej i w działaniach na rzecz pojednania z Polską. W listach do nowo mianowanych polskich biskupów i neoprezbiterów cytował słowa biskupa Jerzego Ablewicza: "Według wspaniałej myśli Bożej kapłan to drugi Chrystus, ale pod tym warunkiem, że na wzór Chrystusa stanie się sługą ludzi". Czynem potwierdzał wiarę w te słowa.

Po drugie, w odróżnieniu od większości swoich rodaków, wśród których żywe były antypolskie urazy i stereotypy, Reuter "od dzieciństwa już kochał naród polski", jak pisał w listach. "Zawsze najmilej wspominam Polskę", "nieustannie myślę o Polsce od samego rana do późnego wieczora", "wolałbym, żeby Wasza Ekscelencja wie, że i Niemiec potrafi kochać Polaka i Polskę" - to tylko niektóre z jego wypowiedzi. Niestety, musi pozostać zagadką, jak się ta miłość zrodziła i czym była powodowana.

"Jesteśmy rodziną"

Jego działalność wywołała po stronie polskiej wdzięczność. Zachowały się setki listów z podziękowaniami dla proboszcza z Eberswalde. "Niech Bóg dobry za wszystko wynagrodzi". "Rozbraja mnie Ksiądz Proboszcz swoją dobrocią i hojnością". "Nie umiem wyrazić swego wzruszenia oraz wdzięczności". "Bóg zapłać - Bóg zapłać! Już doprawdy większej radości dawno nie doznałem". "Zostałem wprawiony w zadumę wielką dobrocią, którą do końca życia nie potrafię wypłacić Księdzu Proboszczowi". To próbka reakcji na inicjatywy Reutera.

Wdzięczność była tym większa, że utrafił w rzeczywistą potrzebę polskiego Kościoła. "U nas nie można tych rzeczy znikąd zdobyć" - pisał jeden z obdarowanych. "Tak nikły mamy związek z literaturą teologiczną i z jej najnowszymi wydawnictwami" - stwierdzał inny. Dzięki Reuterowi setki parafii zostały wyposażone w niedostępne w Polsce księgi liturgiczne, a dziesiątki młodych teologów, z których wielu wyrosło później na czołowe postacie polskiego Kościoła, zdobyło literaturę naukową. Były to nie tylko pozycje wydawane w NRD, ale też w Niemczech Zachodnich, które Reuter zdobywał dzięki pomocy tamtejszych przyjaciół.

Z podziękowaniami płynęły pytania o możliwości wyrażenia wdzięczności. "Jestem naprawdę w kłopocie, jak się Kochanemu Księdzu Proboszczowi odwdzięczyć, tym bardziej, że nie otrzymuję z jego strony żadnych pod tym względem życzeń ani sugestii" - pisał jeden z obdarowanych. Istotnie, Reuter tłumaczył, że wdzięczności nie oczekuje. Wyjątkowo prosił o jakąś przysługę, najczęściej nie dla siebie, lecz dla innych. I tak, sufragana łódzkiego poprosił o wsparcie finansowe pewnej ubogiej kobiety na Dolnym Śląsku, a sufragana częstochowskiego o przetłumaczenie na polski tekstu potrzebnego członkom Akcji Znaki Pokuty.

Nie tylko pomagał, ale też przyczyniał się do zmiany postrzegania Niemiec. "Ksiądz naprawdę dużo, bardzo dużo czyni dla przyjaźni naszych dwóch narodów. Deo gratias!" - pisał abp Bolesław Kominek, największy orędownik pojednania wśród polskich hierarchów. Warto pamiętać, że duchowni, do których Reuter wysyłał swe paczki i listy, w większości doświadczyli cierpień z rąk niemieckich okupantów, a dary Reutera były dla nich pierwszym po wojnie gestem żalu i solidarności zza Odry. Prymas Wyszyński, którego stosunek do zachodnich sąsiadów był chłodny, po pierwszej przesyłce przekazał Reuterowi kurtuazyjne "serdeczne podziękowanie" i "ojcowskie błogosławieństwo". Po kolejnych - już "słowa braterskiej podzięki", "oddania", "szczególnej czci". Jeden z obdarowanych księży pisał: "W wieczór wigilijny będę łamał się opłatkiem w duchu, czując, że jesteśmy wszyscy jedną rodziną Bożą złączoną węzłem miłości Chrystusowej".

Praca organiczna

Ducha wspólnoty mógł Reuter doświadczyć w roku 1963, gdy pierwszy raz po wygnaniu przed 17 laty odwiedził Polskę, i to od razu pięciokrotnie. Był w Warszawie, Poznaniu, Częstochowie, Wrocławiu, Katowicach, Lublinie, Legnicy; "za każdym razem jedynie podróże weekendowe, bardzo męczące i kosztowne". Ale zapewniał, że warto było, bo "wszystkie spotkania miały w sobie znamię najserdeczniejszej uczty miłości".

Działalność Reutera kosztowała. Wprawdzie książki były w NRD tanie, ale zaopatrywał w nie rzesze polskich odbiorców. Ponadto szczególnym wzięciem cieszyły się w Polsce mszały rzymskie, które kosztowały dziesięciokrotnie więcej niż przeciętna książka. Skąd zatem proboszcz małej parafii w prowincjonalnym mieście czerpał fundusze? Wiadomo, że wspierał go krąg przyjaciół i biskup Berlina, ale lwią część wydatków pokrywał z własnej kieszeni.

Wysiłki Reutera nie ograniczały się do zakupu i wysyłki książek oraz związanych z tym wydatków. Długo można wymieniać jego inne inicjatywy: pośrednictwo w kontaktach polskich i NRD-owskich księży, nakłanianie seminarium duchownego w Erfurcie (jedynego w NRD) do większego zainteresowania polską teologią czy opieka nad pracującymi w NRD polskimi robotnikami. Reuter pozostawał w kontakcie z wszystkimi środowiskami katolickimi w NRD, które działały na rzecz pojednania z Polską: z seminarium w Erfurcie, z Oratorium w Lipsku i przede wszystkim z Günterem Särchenem, katolickim liderem ekumenicznej organizacji Akcja Znaki Pokuty.

Próbował też pozyskać dla tego dzieła nowe osoby, zwłaszcza biskupów. Regularnie informował NRD-owskich hierarchów o życiu katolickim w Polsce, zwłaszcza o zdarzeniach, które mogły być impulsem do zbliżenia obu Kościołów. No i pamiętał o Polsce w modlitwie. Kominkowi pisał, że często odprawia Mszę "dla dobra świętego Kościoła w Polsce", a Prymasa Wyszyńskiego zapewniał: "odmawiam Terc na intencję Ojca świętego, Sext za naszego ordynariusza, a Non odmawiam za Prymasa Polski".

Konfiskaty i zakazy

Gdy działalność Reutera osiągała apogeum, została przerwana przez komunistyczne władze. 21 kwietnia 1964 r. urząd celny NRD poinformował go, że obywatele NRD mają prawo nadać jedynie 12 paczek rocznie, a że Reuter wyczerpał już ten limit, kolejna jego przesyłka zostaje zarekwirowana. W następnych dniach ten sam los spotkał następnych 66 książek. Ksiądz zaprotestował pisemnie i na nowo zaczął wysyłać paczki. Ale po odrzuceniu jego odwołania i zarekwirowaniu kolejnych przesyłek, musiał zrezygnować z dalszych prób. W następnych miesiącach wysyłał książki za pośrednictwem zaprzyjaźnionych księży i parafian - ale nie zdołał już robić tego w takiej skali jak dotąd.

Jednocześnie władze NRD zabroniły mu wyjazdów do Polski. W jednym z listów skarżył się, że odmówiono mu zgody na podróż do Wrocławia, bo "nie ma pewności, że godnie przedstawiam NRD w Polsce". Bolał nad tym, gdyż chciał spotkać się z arcybiskupem Kominkiem. "Wiele mam na sercu, co trzeba omówić" - pisał do późniejszego kardynała, z którym chciał zapewne skonsultować swe kolejne zamierzenia.

Dopiero jesienią 1965 r. władze NRD okazały się łaskawsze. W październiku tegoż roku informował przyjaciół, że niebawem jedzie na miesiąc do Lublina, gdzie chciałby podszkolić swoją znajomość polskiego.

Krótko po powrocie uległ na pozór niegroźnemu wypadkowi samochodowemu. Niespodziewanie, w sylwestra 1965 r., zmarł w wyniku powypadkowych powikłań. Miał 57 lat.

***

Krótko przed jego śmiercią biskupi polscy wystosowali do biskupów niemieckich słynny list ze słowami "przebaczamy i prosimy o przebaczenie"; inicjatorem listu był abp Kominek. Wiadomo, że wielu z polskich biskupów podchodziło do tego dokumentu z mieszanymi uczuciami. Niektórzy uważali, że podobna inicjatywa powinna wyjść od strony niemieckiej, inni obawiali się represji władz PRL i negatywnych reakcji polskich wiernych. A jednak w końcu wszyscy zdecydowali się złożyć podpisy pod listem, który miał się stać kamieniem milowym na drodze polsko-niemieckiego pojednania.

Być może szalę wątpliwości przeważyły książki pewnego proboszcza z Eberswalde. I słowa, które powtarzał w wielu swych listach: "każdy znak ludzkiego zrozumienia się, przyjaźni i miłości jest niezmiernie cenny i radość, i ufność budzi, szczególnie wśród nas, kapłanów Jezusa Chrystusa".

ROBERT ŻUREK jest historykiem, wicedyrektorem Centrum Badań Historycznych Polskiej Akademii Nauk w Berlinie (www.panberlin.de).

Dziękujemy, że nas czytasz!

Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →

Dostęp 10/10

  • 10 dni dostępu - poznaj nas
  • Natychmiastowy dostęp
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
10,00 zł

Dostęp kwartalny

Kwartalny dostęp do TygodnikPowszechny.pl
  • Natychmiastowy dostęp
  • 92 dni dostępu = aż 13 numerów Tygodnika
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
89,90 zł
© Wszelkie prawa w tym prawa autorów i wydawcy zastrzeżone. Jakiekolwiek dalsze rozpowszechnianie artykułów i innych części czasopisma bez zgody wydawcy zabronione [nota wydawnicza]. Jeśli na końcu artykułu znajduje się znak ℗, wówczas istnieje możliwość przedruku po zakupieniu licencji od Wydawcy [kontakt z Wydawcą]

Artykuł pochodzi z numeru TP 03/2011