Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →
Madonna dell’Umiltà, datowana na połowę XIV w., pochodzi z kościoła św. Dominika w Neapolu, dziś zaś przechowywana jest tamże, w Museo di Capodimonte. Przypisywana jest anonimowemu malarzowi, zwanemu Mistrzem Temper Franciszkańskich (Maestro delle tempere francescane) – od czterech płócien jego autorstwa, ukazujących Madonnę z Dzieciątkiem, św. Marię Magdalenę i św. Klarę, Stygmatyzację św. Franciszka, Biczowanie Chrystusa oraz Ukrzyżowanie z królem Robertem I Mądrym Andegaweńskim i królową Sanchą z Majorki.
W całości kompozycja ukazuje nie tylko karmiącą Madonnę, ale także fundatora – dominikanina polecanego przez św. Dominika. W górnej części tablicy, w narożach ponad ornamentalnym zwieńczeniem, widnieją archanioł i Matka Boska, tworzący scenę Zwiastowania. To moment Wcielenia, czyli poczęcia Zbawiciela: z chmur wyłania się ręka Boga w geście błogosławieństwa, wysyłająca w kierunku Marii gołębicę – Ducha Świętego. To właśnie efekt Wcielenia jest tematem głównej części obrazu: oto Madonna trzyma już w swych ramionach Syna, karmiąc go piersią.
Przedstawienia Madonny karmiącej (Maria Lactans) były szczególnie popularne w późnym średniowieczu. Podkreślały one przede wszystkim ludzką naturę Chrystusa. Popularne we wcześniejszych wiekach wizerunki Dzieciątka jako małego dorosłego, władcy wszechświata, koncentrowały się na boskości Zbawiciela; u schyłku średniowiecza nastąpiła jednak zmiana, a Dzieciątko w sztuce coraz częściej ukazywano jako zwykłe dziecko – wymagające opieki, karmione, wiercące się w ramionach matki.
Matka Boska karmiąca Dzieciątko nie jest już także Marią-Królową; przeciwnie, przedstawienie takie sugeruje pochodzenie Madonny z ludu. Ówczesne wysoko urodzone damy nie karmiły bowiem swoich dzieci, lecz wynajmowały mamki. Podkreślanie ubóstwa i pokory Matki Boskiej było popularne zwłaszcza w fundacjach z kręgów zakonów żebraczych, takich jak franciszkanie i dominikanie. Madonna dell’Umiltà to szczególny typ ikonograficzny: Matka Boska Pokorna, siedząca nie na tronie, lecz bezpośrednio na ziemi.
Dlaczego jednak pierś Madonny ukazana została w sposób nienaturalny? To bardzo częsty problem średniowiecznych przedstawień Matki Boskiej karmiącej: jej odsłonięta pierś wygląda jak bukłak lub nawet butelka oraz bywa umieszczana w zupełnie nieanatomicznych miejscach (pod pachą, ale też na obojczyku lub na mostku). Czasem można się spotkać z hipotezą, że zakonni malarze po prostu nie wiedzieli, jak wygląda ciało kobiety.
Takie wyjaśnienie należy raczej odrzucić; po pierwsze, wiele tego typu Madonn malowali świeccy malarze, żonaci i posiadający własne potomstwo; po drugie, zakonnicy nie zawsze żyli tak cnotliwie, jak byśmy od nich oczekiwali, a po trzecie, każdy artysta miał dostęp jeśli nie do modelek, to przynajmniej do innych dzieł sztuki oraz artystycznych wzorników, gdzie z łatwością można było znaleźć ilustrację prawidłowego anatomicznie przedstawienia kobiecej klatki piersiowej. Wyjątkowa nienaturalność piersi Matki Boskiej w sztuce średniowiecznej ma zatem inne przyczyny. Przede wszystkim, w przedstawieniach tych chodziło o czytelne i raczej reprezentacyjne ukazanie Dzieciątka – nie mógł zatem Jezus być odwrócony tyłem do widza. To do położenia Chrystusa na kolanach Marii dostosowywano położenie jej piersi, a nie na odwrót. Z drugiej strony zapewne istotne było też maksymalne ograniczenie erotyzmu takich przedstawień: miały one nieść symbolikę teologiczną, nie zaś wywoływać grzeszne myśli – co szczególnie ważne było w przypadku dzieł sztuki przeznaczonych do klasztorów.©
