Antropologia szympansa

Tetsuro Matsuzawa pracuje na Uniwersytecie w Kioto. Zasłynął przede wszystkim badań na szympansami, prowadząc je zarówno w warunkach laboratoryjnych, jak i naturalnych – przedstawił sylwetkę gościa Festiwalu Łukasz Kwiatek – redaktor działu Nauka w „Tygodniku Powszechnym”, współorganizator Festiwalu Kopernika.

W poszukiwaniu natury ludzkiej

W swoim wykładzie Matsuzawa starał się odpowiedzieć na następujące pytania: jakie cechy są wyjątkowo ludzkie? Co nas łączy i co dzieli od innych gatunków istot człekokształtnych. – Odpowiedzi mogą dostarczyć badania nad szympansami, które są bardzo do nas podobne. Nie tylko pod względem genetycznym – powiedział japoński naukowiec. Odpowiedzi na pytanie, czym jest człowiek, można szukać w badaniach prymatologicznych.

Do powszechnych metod w badaniach nad szympansami i innych naczelnych należy bądź eksperyment w laboratorium, bądź obserwacja w miejscu ich przebywania. Matzusawa zasłynął z tego, że zaczął prowadzić eksperymenty w terenie oraz obserwacje w warunkach laboratoryjnych. Przez jakiś czas wychowywał szympansa, który został odebrany matce. Starał się wychowywać szympansa razem ze swoją córką. Dostrzegł, że szympansiątko zachowuje się jak porzucona sierota – zupełnie jak człowiek.

Należało zrewidować dotychczasowe założenia i wyniki wcześniejszych badań. Prymatolog postanowił badać „zdrową” szympansią rodzinę – matkę Ai i jej dziecko Ayumu. Prace laboratoryjne uzupełnia badaniami w terenie – w okolicach wsi Bossou w Afryce Zachodniej.

Pięć elementów człowieczeństwa

– W Bossou obserwowałem szympansy, które rozłupują orzechy kamieniami. Osiągają tę umiejętność w wieku 4-5 lat. Do tego wieku otworzenie orzecha przy pomocy kamienia jest dla nich zbyt trudne. Młode osobniki uczą się manipulowania kamieniami przez naśladowanie. W przeciwieństwie do ludzi, szympansy nie edukują intencjonalnie młodszych osobników. Naśladowanie jest wspólną cechą naczelnych – powiedział Matsuzawa.

Podobnie umiejętność posługiwania się językiem jest cechą swoiście ludzką. Ale dlaczego właściwie tylko ludzie mają się posługiwać językiem i liczbami? Czy inne naczelne nie potrafią się tego nauczyć? Matsuzawa nauczył Ai liczenia obiektów. Nie tylko opanowała liczby generalne, ale także porządkowe. – Dzięki temu mogłem rozpocząć badania nad pamięcią u badanej pary – mówił. – Okazało się, że istnieje zadanie, z którym radzą sobie szympansy, ale którego nie potrafią rozwiązać ludzie. Nasze badania spotkały się z oporem, ponieważ podważały przekonanie o tym, że człowiek jest najinteligentniejszą istotą żywą. Tymczasem szympansy okazały się zdolniejsze od nas – mówił prymatolog.

– Nauczyliśmy Ai i Ayumu kolorów w języku kanji (znaki logograficzne w języku japońskim) –opowiadał uczony. – To było jednak trudniejsze zadanie niż w przypadku liczb. O  wiele trudniejsze, bo grafika i kolor nie są do siebie podobne. Nic ich nie łączy. W tym przypadku mamy do czynienia z symbolizacją. Wydaje się, że człowiek posiadł tę zdolność. Szympansy zachowały pamięć natychmiastową, której my już nie posiadamy. W toku ewolucji jednak nabyliśmy umiejętność symbolizowania, oznaczania elementów świata poprzez słowa.

– Za cechę swoistą dla człowieka uważa się przyjmowanie pozycji pionowej. Nie chodzi o stereotypowe chodzenie w prostej pozycji – przekonywał Matsuzwa. – Jako jedyni jesteśmy w stanie położyć się płasko na plecach. Chodzimy dopiero w wieku kilku lat. Przecież człowiek od urodzenia jest człowiekiem – ironizował japoński naukowiec. – Od urodzenia prosto leży, a nie stoi. Ta pozycja wymusza oddzielenie dziecka od matki. Dziecko może bezpiecznie leżeć na plecach. W dalszej kolejności daje to sposobność do częstych kontaktów twarzą w twarz. Taka sytuacja nie występuje u szympansów, ponieważ szympansiątko trzyma się nieustannie matki. Po drugie, ta stabilna pozycja na plecach umożliwia manipulację rękami. Być może dzięki temu wcześnie nabywamy umiejętność posługiwania się narzędziami.

Innym elementem, który odróżnia nas od szympansów, czyli jest swoiście ludzki to współpraca w gronie najbliższych krewnych. Posiadamy dziadków i pomagamy naszym dzieciom. W przypadku szympansów współdziałanie z krewnymi ogranicza się do matki i dziecka

Ostatnim – piątym elementem – jest wyobraźnia. – Szympans parzy na to, co jest obecne, a my ludzie myślimy o tym, czego brakuje – mówił Matsuzwa. – Wyobraźnia jest ludzka. Potrafimy myśleć o przyszłości, o tym co następuje długo po nas, a także o przeszłości: co nastąpiło długo przed nami. Podróżujemy w czasie i przestrzeni. Tworem wyobraźni jest także nadzieja. Szympansy żyją „tu i teraz”. Nie przejmują się przeszłością. Nie chodzi o to, że szympansy – wyjaśniał japoński prymatolog – nie mają wyobraźni bądź są mało inteligentne. Potrafią kłamać, a do tego też potrzeba wyobraźni i inteligencji. Potrafią przewidywać zachowanie innych szympansów, dlatego mogą postępować podstępnie. Nic jednak nie wskazuje na to, żeby zajmowała je odległa przeszłość bądź miały na coś nadzieję.

Istota ludzkości

Badania prof. Matsuzawy wykazały subtelne różnice między ludźmi a innymi gatunkami naczelnych. Pokazują, jak bardzo jesteśmy do siebie podobni i różni zarazem. Czy – jednak badania Matsuzawy odpowiadają na pytanie o naturę ludzką? Czy można istotę „ludzkości” zredukować do badań kognitywnych, behawioralnych, neurobiologicznych itd.? Czy tylko nauki przyrodnicze mogą sprostać temu pytaniu? Zastanawia, dlaczego od kilku tysięcy lat ponawiamy pytanie o esencję człowieka? Dlaczego to właśnie próba dystansowania bądź zbliżenia do zwierząt nieludzkich ma umożliwić zdefiniowania tego, co ludzkie?