Narodzenie bez świadków

Wiele wskazuje na to, że ewangeliczne opowieści o początku życia Jezusa wcale nie przekazują informacji o faktach. Co znaczy akceptacja tej niewiedzy dla naszej wiary?

17.12.2018

Czyta się kilka minut

Piet Mondrian „Kompozycja No IV z czerwienią, granatem i żółcią”. / UNIVERSAL HISTORY ARCHIVE / GETTY IMAGES
Piet Mondrian „Kompozycja No IV z czerwienią, granatem i żółcią”. / UNIVERSAL HISTORY ARCHIVE / GETTY IMAGES

W dzieciństwie jednym z ulubionych momentów przygotowań do Bożego Narodzenia było dla mnie ustawianie w wigilijne popołudnie szopki – drewnianej, wyrzeźbionej przez mojego dziadka. Zawsze jednak miałem problem, kto powinien znaleźć się bliżej żłóbka – pastuszkowie czy mędrcy ze wschodu. Często rozwiązywałem go w ten sposób, że drewniane figurki jednych i drugich stawiałem przemieszane – badacze gwiazd stali wśród zaganiaczy bydła.

Nie sądzę, by widok mędrców i pastuszków klęczących ramię w ramię przed stajenką wydał się większości z nas dziwny. A przecież oni się ze sobą wcale nie spotkali.

Jeśli komuś powyższe stwierdzenie wydaje się podejrzane, warto zrobić eksperyment: przeczytać pierwsze rozdziały Ewangelii Mateusza i Łukasza (te, które opowiadają historię poczęcia, narodzin i dzieciństwa Jezusa), ale każdą opowieść osobno. Czytając wyraźnie uzmysławiać sobie przebieg wydarzeń, tak jak zapisany jest w każdej z ksiąg, bez dopowiadania tego, co zapisane w narracji drugiego ewangelisty. Spróbować uświadomić sobie, co myślelibyśmy o okolicznościach narodzenia Jezusa i początku Jego życia, jeśli znalibyśmy tylko jedną z ewangelii dzieciństwa: albo Mateusza, albo Łukasza.

Różnice

Sceneria, z którą najbardziej kojarzymy święta – stajenka ze żłobem, do której przybyli po długiej podróży z Nazaretu Józef z ciężarną Marią (bo zabrakło miejsca w gospodzie), pasterze i aniołowie – występuje tylko w opowieści Łukasza. Mateusz o nich milczy, a mędrcy, o których tylko on opowiada, znajdują Dziecko i matkę mieszkających w betlejemskim domu.

Inna część historii, którą zapewne nosimy w głowach, to ucieczka do Egiptu przed Herodem i rzeź betlejemskich niewiniątek. Ale przecież pisze o niej tylko Mateusz, według Łukasza zaś gdy tylko Jezus został ofiarowany w Świątyni, cała rodzina spokojnie wróciła do rodzinnego Nazaretu. Wedle Mateusza Jezus z rodzicami znalazł się tam znacznie później, dopiero po śmierci Heroda, i to nie dlatego, że tam był ich dom, lecz ponieważ w Judei panował syn Heroda – Archelaos.

Trudnych do uzgodnienia różnic pomiędzy wersjami obydwóch ewangelistów jest więcej (choćby komu ukazał się anioł i ujawnił pochodzenie, przeznaczenie i imię Dziecka; albo jaki jest właściwy rodowód Jezusa). Gdy uważnie prześledzimy teksty biblijne, zorientujemy się, że nie tylko pasterze i mędrcy nigdy się nie spotkali. Zobaczymy, że Mateusz i Łukasz opowiadają zupełnie różne historie, zgadzając się – na płaszczyźnie wydarzeń – jedynie co do miejsca narodzin Jezusa w Betlejem i co do tego, że w jakiś czas później (choć już nie: w jaki) zamieszkał On z rodzicami w Nazarecie.


Czytaj także: O. Łukasz Popko OP: Pierworodny, wybraniec i straceniec


Różnice pomiędzy opowieściami to nie jedyny problem. Istnieją poważne trudności z pogodzeniem ewangelicznych narracji z opisami tamtych czasów znanymi z innych źródeł. Np. Herod Wielki umarł w 4 roku p.n.e., spis ludności za Kwiryniusza odbył się zaś w 6 roku n.e. – nie jest możliwe więc, by Jezus urodził się za panowania Heroda – co sugeruje data zwiastowania oraz wersja Mateusza – jeśli brzemienna Maria musiała udać się z Józefem do Betlejem z powodu spisu ludności.

Schematy

Wszystko to sprawia, że większość biblistów wątpi w historyczną wartość przeważającej części opowieści ewangelicznych. Tym bardziej że w kluczowych miejscach opowieści wprawne oko łatwo rozpoznaje znane ze Starego Testamentu schematy narracyjne, wskazujące, że gatunek literacki tych tekstów służy przekazaniu raczej teologicznej wizji niż historycznych faktów.

Dotyczy to przede wszystkim fragmentów opisujących spotkania z aniołami przynoszącymi wieść o narodzinach – oraz przeznaczeniu! – Jana Chrzciciela i Jezusa. Przez całą Biblię powtarza się bowiem motyw, w którym niebiański posłaniec zapowiada komuś narodziny syna, objawia jego przyszłość i nadaje odpowiednie imię. Człowiek najczęściej wyraża wątpliwości, Bóg rozprasza je przez wyjaśnienia i potwierdza wiarygodność objawienia nadzwyczajnym znakiem. Tak właśnie przebiegają rozmowy Zachariasza i Marii z Gabrielem.

Większość biblistów uznaje zatem, że najbardziej uzasadnione jest uznanie, iż sceny zwiastowania oraz innych spotkań z istotami anielskimi nie mówią o historycznych wydarzeniach, lecz w narracyjny sposób przekazują prawdę o teologicznym znaczeniu oraz najgłębszej naturze kluczowych postaci. Taka interpretacja jest tym bardziej uzasadniona, że pozwala uniknąć innych jeszcze trudności rodzących się przy lekturze „historycznej”. W tej drugiej perspektywie nie wiadomo bowiem np., jak pogodzić jasny i wyraźny przekaz zwiastowania z późniejszym niezrozumieniem przez Marię natury i misji Jezusa; a niezrozumienie to ujawnia się wyraźnie w scenie odnalezienia Jezusa w świątyni (Łk 2, 46- -50) albo na początku Jego publicznej działalności (por. Mk 3, 21. 31-35).

Wykorzystywanie przez ewangelistów starotestamentowych toposów i historii kluczowych dla wiary Izraela ma miejsce także w odniesieniu do większych elementów narracji – np. cała struktura pierwszych rozdziałów Ewangelii Mateusza jest odpowiednikiem dzieciństwa i młodości Mojżesza. Można więc odczytać ją jako sugestię, iż Jezus jest nowym Mojżeszem. Sugestię o tyle uzasadnioną, że ta idea jest ważnym teologicznym motywem także w dalszych partiach dzieła Mateusza, leżącym u podstaw choćby kompozycji Kazania na Górze.

Opowieść Łukasza (Jezus rodzi się w stajni, a pierwszymi, którzy go rozpoznają pouczeni przez aniołów, są pasterze) także dobrze pasuje do teologii tego ewangelisty. Dla niego niezwykle ważne jest miłosierdzie Boga przełamujące rozmaite społeczno-religijne schematy i docierające do tych, od których inni ludzie – także pobożni i religijni – się odwrócili. Do takich zaś należeli pasterze, traktowani przez porządnych Izraelitów jako nieczyści i niedopuszczani do kultu Bożego.

Religia i obrona historii

Owszem, w kwestii interpretacji tekstów, zwłaszcza tak pełnych symboli i metafor jak ewangelie, nie ma jednoznacznie rozstrzygających rozwiązań. Podobnie w badaniach historycznych – często nie da się zupełnie odrzucić wielu konkurencyjnych hipotez. Dlatego wciąż podejmowane są próby obrony historycznej wartości przekazu ewangelii narodzenia i dzieciństwa. Próby takie wymagają jednak przyjęcia dość skomplikowanych i trudnych do racjonalnego uzasadnienia tez i konstrukcji myślowych.

Próby takie są podejmowane najczęściej z motywów religijnych. Warto się jednak zastanowić, czy chrześcijańska wiara zależy od ich powodzenia, czyli co dla wiary oznaczałoby uznanie perspektywy lepiej uzasadnionej z rozumowego punktu widzenia: to jest, iż wiemy tylko tyle, że Jezus najprawdopodobniej urodził się w Betlejem, na pewno zaś wychowywał się później w Nazarecie; natomiast czy którekolwiek w pozostałych wydarzeń opisywanych w pierwszych rozdziałach Ewangelii Mateusza i Łukasza miało miejsce – tego wiedzieć nie możemy.

Obrona faktograficznej wartości bożonarodzeniowych opowieści ewangelicznych wiąże się często z obawą, by chrześcijaństwo nie zostało pozbawione koniecznego zakorzenienia w historii. Warto jednak w tym miejscu zastanowić się, na czym to konieczne zakorzenienie w historii polega. Przewodnikiem może być tu dla nas św. Paweł. Tym, co według niego istotne, jest fakt, że Jezus „narodził się z kobiety, narodził pod Prawem” (por. Ga 4, 4). To jest historyczny rdzeń, empiryczna głowica węgła, na której się wspiera budowla naszej wiary. I tę informację ewangelie dzieciństwa wiarygodnie przekazują. Wszelkie inne okoliczności tego narodzenia nie mają już takiego znaczenia.

Zwyczajność niezwykłego

Akceptacja historycznej niewiedzy co do konkretnych okoliczności poczęcia i narodzin Jezusa oraz przyjęcie, że ewangeliczne bożonarodzeniowe narracje mają sens nie faktograficzny, ale teologiczny, może jednak przynieść duchowe pożytki.

Uznanie cudownych okoliczności narodzin Jezusa – takich jak obecność zastępów anielskich śpiewających „Gloria”, pokłon mędrców ze wschodu – za literacki sposób wskazania wagi tych narodzin, a nie za faktograficzną relację, pomaga nie zapomnieć o kluczowej prawdzie wiary, iż Zbawiciel „stał się do nas podobnym we wszystkim, oprócz grzechu” (por. Hbr 4, 15). Także więc moment, w którym przyszedł na świat, nie różnił się zbytnio w tym, co zewnętrzne, od narodzin każdej i każdego z nas.


Czytaj także: Szymon Hołownia: Z punktu widzenia anioła


Faktograficzna interpretacja bożonarodzeniowych narracji ewangelicznych rodzi tendencję traktowania tego, co po bożemu najważniejsze (kusi, by powiedzieć: „nadprzyrodzone”), jako czegoś nadzwyczajnego, różniącego się w jawny sposób od okoliczności naszego codziennego życia. Szukając po omacku Bożej obecności we własnym życiu, myślimy sobie pewnie nieraz, że biblijni bohaterowie mieli pod tym względem lepiej niż my, np. Maria i Józef, którzy od początku wiedzieli, co się dzieje i w czym biorą udział – że dziecko z Ducha Świętego, że Syn Najwyższego, że zbawi lud od jego grzechów…

Lecz przecież, widać to wyraźnie z późniejszych wydarzeń, wcale nie wiedzieli, nie rozumieli; nawet w przypadku Marii świadomość, kogo urodziła, długo rosła i stawała się coraz wyraźniejsza. Jeśli więc jakieś ziarno historycznej prawdy tkwi w scenie zwiastowania albo w bożych snach Józefa – to raczej było to coś takiego, co i nam się zdarza: że dopiero po latach, z perspektywy czasu, nabytej mądrości i doświadczenia, dochodzi do nas, iż jakieś dawne, niewyraźne przeżycie było Bożym znakiem; że dopiero później, najczęściej o wiele później, rozpoznajemy Boże prowadzenie i obecność w naszym życiu.

Jeśli zaś – wbrew pozorom tworzonym w naszej świadomości przez niewłaściwie rozpoznaną przez nas literacką formę opowieści – w życiu Zachariasza i Elżbiety, Marii i Józefa nic nie było bardziej wyraźne i oczywiste niż w życiu każdej i każdego z nas – to znaczy, że Bóg wcale nie był bliżej nich niż nas. Nie jest dalej od nas niż od nich – najważniejszych biblijnych bohaterów chrześcijańskiej wiary.

Złączenie historii

Sposób opowiedzenia przez ewangelistów początków historii Jezusa łączy Jego życie i życie Jego otoczenia z życiem najważniejszych bohaterów wiary Izraela – Abrahama, Mojżesza, Samuela, Dawida. Natchnieni autorzy chcieli pokazać swoim czytelnikom, że Bóg nie tylko działał kiedyś, w czasach ich przodków, lecz jest obecny także w życiu im współczesnego pokolenia.

Jeśli jednak tak, jeżeli narracje ewangeliczne nie są dokładną relacją z przeszłych wydarzeń, lecz środkiem ujawnienia obecności Boga w każdym pokoleniu, to nie robimy nic złego, nie zniekształcamy sensu Pisma, przeciwnie, właściwie go rozpoznajemy, łącząc w wyobraźni nasze życie z tamtym wydarzeniem.

Zgodna z sensem Pisma jest więc ludowa pobożność, która wieńczy szopkę wieżami krakowskiej bazyliki mariackiej i przyprósza je śniegiem, ubiera pastuszków w góralskie kubraki, a nawet – w jasełkowych przedstawieniach – umieszcza tuż za Trzema Królami współczesnych bohaterów. Wedle przesłania Ewangelii Chrystus nie narodził się bowiem gdzieś i kiedyś. Rodzi się tu i właśnie teraz. Jeśli mędrcy i pastuszkowie spotykają się wokół Dziecka, Matki i Józefa, to tylko wtedy, gdy i my tam jesteśmy.

Możemy się tam jednak znaleźć, jeśli pozwalamy się prowadzić – niczym ­mędr­cy gwieździe – teologicznej prawdzie Ewangelii: iż Bóg miłosiernie przełamuje pobożne schematy i nie gardzi nikim, że jest otwarty na obcych, którzy nawet po omacku Go szukają, że strąca z wyżyn pysznych, a wywyższa pokornych, że wyprowadza nas z „Egiptu” – niewoli rozmaitych uwarunkowań, namiętności i grzechów, i prowadzi do siebie, nawet jeśli droga wiedzie przez pustynię.

Asceza ciekawości

Perspektywa, w której ewangeliczne narracje o wcieleniu traktujemy jako teologiczne przesłanie, a nie relację o faktach, wymaga ascezy naszej naturalnej ciekawości.

To, że taka asceza jest potrzebna, można jasno zobaczyć czytając bardzo rozbudowane apokryficzne ewangelie dzieciństwa. Były one właśnie owocem niekontrolowanej ludzkiej ciekawości. Teologiczna wartość tych dzieł jest jednak wątpliwa – raczej nie prowadzą swoich czytelników ku głębiom duchowości.

Uznanie naszej niewiedzy co do okoliczności początku życia Jezusa może być niepokojącym doświadczeniem. W pewnym momencie naszej duchowej drogi pozbawia nas w dużej mierze intelektualnych i – to nawet bardziej – emocjonalnych podpórek. Uznając swoją niewiedzę nie możemy się już łatwo wzruszać brakiem miejsca w gospodzie, biegiem pasterzy do stajni, cudownym ratunkiem przed okrucieństwem Heroda.

Niewiedza jednak – podobnie jak brak bodźców na pustyni – przenosi naszą uwagę z „tam i kiedyś” do naszego wnętrza tu i teraz. Pomaga doświadczyć prawdy odkrywanej przez wielu świętych i mistyków, dobitnie wyrażonej w dwuwierszu Anioła Ślązaka przetłumaczonym na polski już przez Adama Mickiewicza: „Wierzysz, że się Bóg zrodził w betlejemskim żłobie, lecz biada ci, jeżeli nie zrodził się w tobie”.

Pozostawieni jedynie z teologicznym przesłaniem, wyraźniej widzimy jego treść. Po pierwsze, że wzywa nas nie tylko do symbolicznego połączenia współczesności z Historią Świętą, ale także, że domaga się uobecnienia postawy wcielającego się Boga w naszym życiu: przełamania schematów, uważności na znaki i podążania za nimi w nieznane, gotowości do uczestnictwa w życiu ludzi odrzuconych i pogardzanych.

Akceptacja niewiedzy jest także warunkiem doświadczenia najbardziej intymnej i zarazem całkowicie niepojętej Obecności, bo jak pisał przywoływany mistyk, Anioł Ślązak: „Bóg niczym jest, ni tu, ni teraz Go nie tyka; im bardziej chwytasz Go, tym bardziej ci umyka”. ©℗

Dziękujemy, że nas czytasz!

Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →

Dostęp 10/10

  • 10 dni dostępu - poznaj nas
  • Natychmiastowy dostęp
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
10,00 zł

Dostęp kwartalny

Kwartalny dostęp do TygodnikPowszechny.pl
  • Natychmiastowy dostęp
  • 92 dni dostępu = aż 13 numerów Tygodnika
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
89,90 zł
© Wszelkie prawa w tym prawa autorów i wydawcy zastrzeżone. Jakiekolwiek dalsze rozpowszechnianie artykułów i innych części czasopisma bez zgody wydawcy zabronione [nota wydawnicza]. Jeśli na końcu artykułu znajduje się znak ℗, wówczas istnieje możliwość przedruku po zakupieniu licencji od Wydawcy [kontakt z Wydawcą]
Filozof i teolog, publicysta, redaktor działu „Wiara”. Doktor habilitowany, kierownik Katedry Filozofii Współczesnej w Akademii Ignatianum w Krakowie. Nauczyciel mindfulness, trener umiejętności DBT®. Prowadzi też indywidualne sesje dialogu filozoficznego.

Artykuł pochodzi z numeru Nr 52/2018