Dzielnice ʼ44

Teren opanowany początkowo przez powstańców – Stare Miasto, większość Śródmieścia, Powiśla, Mokotowa i Czerniakowa, część Woli i Żoliborza, niewielka część Ochoty i Pragi – kurczył się z tygodnia na tydzień. Z czasem powstańcza Warszawa to samotne walczące wyspy.

PRAGA

Powstanie na Pradze załamało się niemal od razu, ale też od początku nie miało szans powodzenia. Dzielnica ta, dla Niemców będąca logistycznym zapleczem frontu, była pełna ciężkiego sprzętu i świeżych oddziałów, które stąd ruszały do walki. Z kolei powstańcy uzbrojeni byli gorzej niż źle (kilkaset karabinów na 6 tys. ludzi), a postawione im cele (np. zdobycie mostów) były wyjątkowo trudne. Walki na Pradze szybko wygasają, a 4 sierpnia dowódca praskich sił powstańczych ppłk. Antoni Żurowski „Papież” daje rozkaz wstrzymania działań bojowych i powrotu do konspiracji. 10-13 września Praga zostaje zdobyta przez żołnierzy 1. Armii Wojska Polskiego, wspieranych przez Armię Czerwoną (Niemcy długo stawiają tu twardy opór).

WOLA

Tu początkowo powstańcy odnoszą sukcesy, a mieszkańcy są pełni entuzjazmu. W wolskiej Fabryce Kamlera stacjonuje Komenda Główna AK. Sytuacja zmienia się, gdy zaskoczeni początkowo Niemcy zaczynają kontratak, z użyciem brygady Dirlewangera (złożonej częściowo z kłusowników i żołnierzy skazanych przez sądy wojskowe). Zaczyna się eksterminacja ludności, nazwana „rzezią Woli”: w ciągu dwóch dni, 5-7 sierpnia, w trakcie systematycznie prowadzonych egzekucji ginie co najmniej 40 tys. cywilów. Wola to także wydarzenia, które przeszły do legendy: zajęcie obozu koncentracyjnego KL Warschau (pełniącego funkcję obozu pracy i znanego w mieście jako „Gęsiówka” od ul. Gęsiej, obecnie Anielewicza; wyzwolono tu ok. 350 Żydów) czy obrona Pałacyku Michla. Po ciężkich walkach siły powstańcze wycofują się z Woli 11 sierpnia, przez ruiny getta w kierunku Starego Miasta.

OCHOTA

Powstańcy nie mają tu wielu sukcesów i większość oddziałów opuszcza dzielnicę już po pierwszym dniu. Zaciekły opór stawiają dwa punkty: tzw. Reduta Kaliska i Reduta Wawelska. Obrońcy opuszczają je 9 i 11 sierpnia (z Reduty Wawelskiej kanałami, po raz pierwszy użytymi do ewakuacji). Jednocześnie na Ochocie swoją tragedię przeżywa ludność cywilna, zganiana na targ warzywny (tzw. Zieleniak) przez żołnierzy z brygady RONA (Rosyjska Wyzwoleńcza Armia Ludowa: częściowo byli to żołnierze Armii Czerwonej, wzięci do niewoli przez Niemców i zwerbowani do walki po ich stronie). Podobnie jak na Woli, dochodzi tu do mordów i zbiorowych gwałtów na kobietach. Ochota upada 11 sierpnia.

STARE MIASTO

W pierwszych dniach Powstania całe Stare Miasto jest w polskich rękach, powstańcy zdobywają np. Polską Wytwórnię Papierów Wartościowych, która będzie ich bastionem. Jednak pod koniec sierpnia dzielnica – stale bombardowana oraz ostrzeliwana przez artylerię (w tym ciężkie wyrzutnie rakietowe, zwane „szafami” lub „krowami”) – zamienia się w ruiny. 30 sierpnia pod bombami w kościele sióstr sakramentek, gdzie mieści się szpital i gdzie schronienia szukają cywile, w jednej chwili ginie tysiąc ludzi. W gęstej zabudowie powstańcy bronią się zaciekle, ale po tym, jak nie udaje się próba przebicia połączenia ze Śródmieściem, zapada decyzja o opuszczeniu dzielnicy. Kilka tysięcy powstańców przechodzi kanałami do Śródmieścia i na Żoliborz. Zostają ranni i 40 tys. cywilów. Wielu zostanie zamordowanych.

POWIŚLE

1 sierpnia wieczorem powstańcy zdobywają część terenu elektrowni miejskiej na Powiślu. Ma to ogromne znaczenie – dzięki prądowi mogą funkcjonować szpitale, drukarnie, pracują radiostacje, produkowana jest broń. Tak jest przez cały miesiąc, aż 4 września elektrownia zostaje zbombardowana. Dwa dni później powstańcy tracą całe Powiśle.

CZERNIAKÓW

Gdy wycieńczeni powstańcy ze Starego Miasta przechodzą kanałami do Śródmieścia, z ulgą przyjmują rozkaz kierujący ich oddziały na Czerniaków – wydaje się, że jest to spokojna dzielnica, z ogródkami pełnymi warzyw (gdy w mieście panuje już głód). Ale od 11 września to Czerniaków staje się celem ataków: Niemcy chcą odciąć powstańców od Wisły, aby uniemożliwić ewentualny desant wojsk sowieckich. Powstańcy, liczący na pomoc zza rzeki, za wszelką cenę chcą utrzymać tę dzielnicę. Desant następuje w połowie września, ale walczący samotnie żołnierze 1. Armii Wojska Polskiego pod dowództwem gen. Zygmunta Berlinga nie są w stanie pomóc powstańcom. Na koniec walki toczą się o poszczególne piętra kamienic. Potworny jest brak wody pitnej. 23 września Niemcy opanowują dzielnicę.

MOKOTÓW

Choć nie udaje się tu przejąć wielu ważnych niemieckich pozycji, to powstańcy opanowują sporą część dzielnicy. Noszą charakterystyczne szare kombinezony robocze z zajętych magazynów (tak jak z kolei żołnierzy Zgrupowania „Radosław” na Woli i Starym Mieście można było rozpoznać po panterkach, ze zdobytych magazynów na ul. Stawki). Zdecydowany niemiecki atak na Mokotów zaczyna się w drugiej połowie września. 26 września oddziały powstańcze i część cywilów próbują ewakuować się kanałami do Śródmieścia. Udaje się nielicznym. Niemcy piętrzą wodę w kanałach, wrzucają granaty, wpuszczają gaz.

ŻOLIBORZ

Tutaj zaczęło się Powstanie – przedwcześnie, bo ok. godziny 13.50 (a nie zgodnie z wyznaczoną „Godziną W”, czyli 17.00): do niespodziewanej wymiany ognia dochodzi między grupą powstańców transportujących broń i niemieckim patrolem. Stracony zostaje tym samym element zaskoczenia. Po pierwszych chwilach chaosu – gdy wieczorem 1 sierpnia większość oddziałów żoliborskich wychodzi do Puszczy Kampinoskiej, aby potem zaraz wrócić – udaje się opanować sporą część dzielnicy. Powstaje tzw. Republika Żoliborska, mająca cywilny samorząd. 30 września Żoliborz – odcięty od Śródmieścia i od dwóch dni atakowany ze wszystkich stron przez Niemców – musi skapitulować.

ŚRÓDMIEŚCIE

Aleje Jerozolimskie – kontrolowane przez Niemców na odcinku między Marszałkowską a mostem Poniatowskiego – dzielą Śródmieście na Północ i Południe. Jedyne przejście prowadzi przez zbudowany przez powstańców między Kruczą a Marszałkowską wykop, osłonięty workami z piaskiem. Przejście jest pod ostrzałem, ale udaje się je utrzymać do końca; przebiegają nim łączniczki z rozkazami, przechodzą cywile i harcerze z listami (działa poczta polowa). Warunki życia w Śródmieściu są nieco lepsze niż w innych dzielnicach: powstańcy, którzy docierają tu kanałami ze Starego Miasta, są zdumieni widokiem szyb w oknach i liści na drzewach; w tym czasie na Starym Mieście są już tylko ruiny. Śródmieście jest miejscem wydarzeń symbolicznych i ważnych, jak zajęcie „Prudentialu” (warszawskiego drapacza chmur), czego sygnałem jest wywieszenie na dachu polskiej flagi lub zdobycie gmachu PAST-y (Polskiej Akcyjnej Spółki Telefonicznej). Niemcy planują szturm na tę ostatnią walczącą dzielnicę, ale wcześniej dowództwo AK podejmuje negocjacje. 2 października wchodzi w życie „Układ o zaprzestaniu działań wojennych w Warszawie”, będący faktyczną kapitulacją Powstania. Układ obejmuje całe miasto, nie tylko Śródmieście. Powstańcy i cywile opuszczają Warszawę, która w kolejnych tygodniach będzie systematycznie ­niszczona. ©℗