Różne postacie niewolnictwa czy pańszczyzny były nie tylko formami ucisku i wyzysku, ale także - lub przede wszystkim - formami pozbawiania odpowiedzialności. Systemy totalitarne lub tylko autorytarne zmierzają do pozbawienia ludzi odpowiedzialności obywatelskiej. Przejście przez taki okres - nawet krótkotrwałe - pozostawia w wielu umysłach głębokie bruzdy, któ -re należy swoiście leczyć, jeśli pacjenci mają odzyskać tę cechę, która na pierwszym miejscu odróżnia człowieka od innych kreatur dwunożnych, tzn. właśnie poczucie odpowiedzialności.

Widziałem ostatnio (choć tylko we fragmentach, więc może moje wrażenie było jednostronne) dwa programy telewizyjne. W pierwszym Irakijczycy demonstrowali w Bagdadzie przeciwko Amerykanom. Z taką samą furią, z jaką niedawno tłum wykrzykiwał nienawiść do Amerykanów i uwielbienie dla Husajna, teraz - uwolniony przez tychże Amerykanów od tegoż...