Jednak kilka milionów Polaków – wcielonych do armii państw zaborczych i jakże często walczących przeciw sobie – oraz strategiczne znaczenie ziem polskich dla działań wojennych spowodowały wzrost zainteresowania sprawą polską. Choć nie oznaczało ono gotowości do uznania prawa Polaków do odbudowy państwowości, nawet w warunkach powszechnie narastającego dążenia narodów do samostanowienia.
O tym, że nasz kraj wybił się na niepodległość, zadecydowała walka i działalność samych Polaków, wzmocnionych poparciem USA i prezydenta Woodrowa Wilsona. Ogromne znaczenie miała też sprzyjająca sytuacja polityczna, jaką był upadek monarchii austro-węgierskiej i rosyjskiej. W wyniku I wojny światowej powstały warunki pozwalające na odtworzenie niepodległości Polski, co było przedmiotem walki i tęsknoty kilku pokoleń. Umiejętność wykorzystania tej historycznej szansy, dla wielu równoznaczna z cudem, jest zasługą polskich patriotów i działaczy państwowych.
Przygotowując się do 100. rocznicy wybuchu I wojny światowej, archiwa państwowe – dysponujące unikatowymi materiałami – podjęły działania mające upamiętnić tamte wydarzenia. W ponad 30 miastach Polski w latach 2014–2018 odbędzie się ponad 100 wystaw, konferencji, przeglądów filmowych i zajęć edukacyjnych dla młodzieży, które przybliżą Wielką Wojnę w wymiarze europejskim i polskim, a także regionalnym i lokalnym.
Wśród kilkudziesięciu wystaw organizowanych przez archiwa państwowe status centralnej ma ekspozycja „Dziś albo nigdy. Wielka Wojna i polskie dążenia niepodległościowe”. Od 25 lipca prezentowana jest w Krakowie, skąd sto lat temu wymaszerowała Pierwsza Kompania Kadrowa stworzona przez Józefa Piłsudskiego jako zalążek Wojska Polskiego. Wystawę przygotowało Archiwum Narodowe w Krakowie na podstawie dokumentów ze zbiorów archiwów państwowych w całej Polsce. Będzie ją można zobaczyć również w Szczecinie, Warszawie i Łodzi.
Materiały archiwalne będą prezentowane też w internecie – w formie wystaw (m.in. dokumenty Naczelnika Powiatu Kaliskiego z lat 1915-18), baz danych (m.in. baza poległych żołnierzy armii rosyjskiej i cmentarzy wojennych na Lubelszczyźnie Archiwum Państwowego w Lublinie) oraz w serwisie www.szukajwarchiwach.pl, w którym zostaną opublikowane m.in. dokumenty Naczelnego Komitetu Narodowego. Wśród działań archiwów państwowych nie zabraknie też przedsięwzięć o charakterze naukowym i edukacyjnym, jak prezentacje, warsztaty i konkursy wiedzy, adresowane do młodzieży szkolnej.
Pośród kilkudziesięciu publikacji dotyczących I wojny światowej, planowanych w latach 2014-18, już we wrześniu nakładem Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych ukaże się pierwszy tom z serii wydawniczej „Wielka Wojna – codzienność niecodzienności”. Cykl ten obejmie dzienniki, pamiętniki i korespondencję, które pozwolą na przedstawienie Wielkiej Wojny z polskiej perspektywy, uwzględniając życie codzienne na tle polityki światowej i przeobrażeń zachodzących na świecie i na ziemiach polskich.
W tym dodatku prezentujemy teksty autorstwa pracowników archiwów państwowych przybliżające tematykę I wojny, obecną w dokumentach archiwalnych. Obok dokumentów źródłowych, które ukażą się w serii „Wielka Wojna – codzienność niecodzienności”, przedstawiamy dziennik legionisty Ludwika Namysłowskiego, wydany w 2014 r. nakładem Archiwum Akt Nowych, a także obraz społeczeństwa polskiego wyłaniający się z raportów politycznych austro-węgierskiego Generalnego Gubernatorstwa Wojskowego, których wydanie planuje Archiwum Główne Akt Dawnych.
Szczegółowy opis wydarzeń organizowanych przez archiwa państwowe dostępny jest na stronie internetowej Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych: www.archiwa.gov.pl.

Prof. dr hab. WŁADYSŁAW STĘPNIAK jest naczelnym dyrektorem Archiwów Państwowych.