Dramaturg na widowni

Do współpracy namówiła go ówczesna redaktor naczelna "Echa", zmarła przed dwoma laty Teresa Stanisławska. Za jej sprawą na łamach popularnej popołudniówki mieli się także pojawić m.in. Ludwik Flaszen (jako następca Mrożka) i Piotr Skrzynecki (jako recenzent plastyczny), a także "Echo Piwnic" - zabawna kronika działalności Piwnicy pod Baranami...

***

“W 1955 roku - przypomina Tadeusz Nyczek - Mrożek miał lat 25, za sobą pracę dziennikarską w krakowskim »Dzienniku Polskim« i dwa opublikowane zbiory prozy: »Opowiadania z Trzmielowej Góry« i »Półpancerze praktyczne«; pierwsze znikły w mrokach niepamięci, drugie uważa się za właściwy debiut Mrożka. Współpracował z »Przekrojem« jako rysownik satyryczny. Jeszcze pisał bądź pisać skończył pierwszą - jedną z dwóch - powieść, »Maleńkie lato« Jeszcze nie było mowy o dramaturgii. »Policja« miała się pojawić dopiero za trzy lata".

Śladem mało znanego epizodu w biografii znakomitego dramaturga, epizodu, który był jego pierwszą przygodą z teatrem, jest trzydzieści kilka krótkich recenzji. Przypomniano je w trzecim tomie “Variów", uzupełniając kilkoma innymi tekstami publicystycznymi Mrożka o teatrze. Podobnie jak dwa poprzednie (“Życie i inne okoliczności", “Jak zostałem filmowcem"), także i ten tom pism rozproszonych Mrożka bardzo wart jest lektury, a pomysł Tadeusza Nyczka, by je zgromadzić i skomentować - znakomity z dwóch co najmniej powodów. Po pierwsze - czytając po półwieczu refleksje na marginesie przedstawień teatrów krakowskich z lat 1955-57 znajdujemy w nich klimat tamtego czasu i odbicie ówczesnych przemian w kulturze, którym młody recenzent z serca kibicował. Po drugie - te refleksje wiele mówią o samym autorze, o tym, co cenił i co fascynowało go w teatrze, do którego wkrótce sam miał z sukcesem wkroczyć.

Klimat czasu odbija się już w pierwszej recenzji - z “Odwiedzin", socrealistycznego sztuczydła Leona Kruczkowskiego. Historia przyjazdu na wieś byłej dziedziczki Joanny tak oto zostaje przez Mrożka streszczona: “A więc jak ta wieś została pokazana? No, cóż, typowi kułacy, jeden jakby średniak, bojowy były fornal i szereg biedniaków. Kułacy witają Joannę jako pełnoprawną dziedziczkę i pragną trzeciej wojny. Średniak się waha. Bojowy fornal daje Joannie ostrą odprawę. Biedniacy występują w gromadzie, z bezkompromisowym i uświadomionym jakby sekretarzem na czele. Przy tym okazuje się, że biedniacy i kułacy nienawidzą się wzajemnie. Wszystko zgodnie z prawdą". Ironiczny ton niemal jak w “Ucieczce na południe", choć Październik 1956 dopiero za rok...

Klimat czasu to także powiew nowego odczuwalny w krakowskich teatrach. W awangardzie staje nowopowstały Teatr Ludowy w Nowej Hucie, kierowany przez Krystynę Skuszankę i Jerzego Krasowskiego (“Krakowiacy i Górale", “Balladyna", “Miarka za miarkę" ze scenografią Tadeusza Kantora, “Bohater naszych czasów" Johna Millingtona Synge’a ze scenografią Józefa Szajny...). “Teatr Ludowy jest takim domem - pisze Mrożek na marginesie inscenizacji Synge’a - z którego wychodzi się innym, niż się weszło. Stworzywszy własny świat, własną wyobraźnię, narzuca ją przybyszowi, uczy go swoich praw i oprowadza nader umiejętnie i władczo. W języku urzędowym nazywa się to własnym stylem"...

Własny styl ma oczywiście także Kantorowski teatr Cricot - i jest nie tylko teatrem, także świadectwem artystycznej odwagi i punktem odniesienia wyznaczającym nowe perspektywy. “Cricot cenny jest najpierw jako latarnia - podkreśla Mrożek - która rozmaicie, ale zawsze świeci w ciemnościach, tych specjalnych, krakowskich nocy. Jakość poszczególnych imprez, rodzaj specyfiki - przyznam się, że to obchodzi mnie dopiero potem. Wdzięczny jestem Cricotowi za samo istnienie i nie wiem, czy czarno-białe koszule muzyków są dobre, czy złe, dobrze jednak, że są jakieś. Gdyby zamiast koszul były jak zawsze marynarki, nie byłoby w ogóle o czym mówić".

Triumfy święci wtedy również Groteska - przypomnijmy, że to właśnie na jej scenie odbędzie się w 1959 roku premiera “Męczeństwa Piotra Ohey’a" w reżyserii Zofii Jaremowej, a Mrożek obecny będzie w repertuarze tego teatru - wprawdzie lalkowego, ale nie tylko dla dzieci - aż po lata 80. Dorośli, pisze Mrożek na marginesie “Orfeusza w piekle" w przeróbce Gałczyńskiego, w Grotesce “znajdują jedyną chyba możliwość przeżyć łączących w sposób pełny i niepowtarzalny minione, a każdemu drogie dzieciństwo z całym bieżącym doświadczeniem dojrzałości".

***

“Mrożek nigdy nie zdradza się z poczuciem dziejowej misji krytyka - zauważa Nyczek. - Odwrotnie, uporczywie podkreśla swoją służebność wobec widowni, w czym pomaga mu - i to jest naprawdę wiarygodne, podaję na słowo - jakoś tam tożsama z publicznością świadomość własnego dyletanctwa teatralnego". Służebność wobec widowni - zgoda, ale także pokora wobec dzieła wybitnego. Recenzując “Świętą Joannę" Shawa w reżyserii Władysława Krzemińskiego, z dekoracjami i kostiumami Kantora, Mrożek wtrąca w pewnej chwili: “nie bardzo umiem analizować przedstawienie, o którym mowa, ponieważ czuję się nieskończenie głupszy od tego przedstawienia, a tak zawsze powinniśmy się czuć wobec objawu prawdziwej sztuki".

Już wtedy był wrogiem krytyki wyposażonej w “dyżurne opinie" i traktującej spektakl jak przedmiot poddający się natychmiastowej ocenie. W napisanym wiele lat później i przeznaczonym dla szwajcarskiego czytelnika szkicu “Czy możemy zjeść teatr?" tłumaczył: “Spektakl teatralny nie jest przedmiotem odgraniczonym od reszty wszechświata swymi twardymi i nieprzezroczystymi ściankami, lecz płynnym ogniwem, serią idei nadchodzących z daleka, przepływających przez scenę jak przez swoisty filtr (...). Szczerze mówiąc, wydaje mi się, że właściwy sposób oceniania polega na sprawdzeniu, czy dany spektakl (to znaczy całość, którą tworzy utwór dramatyczny i jego sceniczne ucieleśnienie) naprawdę funkcjonuje jako taki ruch, ogniwo i proces, a jeśli tak, to należy za nim podążać, przemyśleć jego konkretną drogę. Lecz takie postępowanie, jak każde myślenie, wymaga sporej intelektualnej dociekliwości, bezstronności i szczerej chęci, żeby być żywym duchowo". Obawiam się, że niejeden współczesny polski recenzent teatralny miałby ze spełnieniem tych wymagań poważne kłopoty; z żywością ducha bywa u nas niestety kiepsko. (Oficyna Literacka Noir sur Blanc, Warszawa 2005, s. 188. Wybór i opracowanie: Tadeusz Nyczek. Projekt graficzny: Tomasz Lec. Na okładce wykorzystano rysunek Andrzeja Wajdy.)

Lektor