Żeby powiedziało prawdę

O ile już na miejscu niemal każdy mieszkaniec potrafił mi wskazać gmach dawnej synagogi, dom rabina czy mykwę (jeżeli był najemcą lub mieszkańcem którejś z tych nieruchomości, lokalizacja znajdowała się zwykle „gdzieś dalej”), to brakowało mi aktualnych i kompleksowych opracowań tego tematu. Owszem, korzystałem wtedy ze świetnego katalogu „Zachowane synagogi i domy modlitwy w Polsce” Eleonory Bergman i Jana Jagielskiego, ale ponieważ publikacja ukazała się w roku 1996, niektóre opisy tam zawarte były już nieaktualne (a wydrukowane grubym rastrem fotografie nie zawsze pozwalały na identyfikację obiektu). Informacji szukałem także w internecie, gdzie przekonałem się, że tworzone w amatorski sposób strony lub portale zwierają sporo błędów i nieścisłości. Surfując w sieci (musiało to być w czasie, gdy z realizacją „Niewinnego oka” zbliżałem się do finału), natknąłem się na portal Wirtualny Sztetl, za którym stało powołane kilka lat wcześniej do życia Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN.

Inicjatywa ta, mająca na celu zgromadzenie na cyfrowej platformie wszelkiej wiedzy, która dotyczyłaby życia społeczności żydowskich na terenach należących obecnie lub kiedyś do państwa polskiego, wydała mi się bardzo cenna, choć brakowało mi w niej informacji opisujących relacje polsko-żydowskie z czasów zaborów, II RP i niemieckiej okupacji. Podczas pracy nad dokumentacją nieczynnych synagog, midraszy i domów modlitwy miałem okazję (czy też byłem zmuszony) odbyć wiele rozmów z mieszkańcami miast, miasteczek i wsi, gdzie takie obiekty fotografowałem. Konwersacje owe zaskoczyły mnie liczbą antysemickich klisz, jakich używali moi rozmówcy, a ponieważ rzadko były to osoby urodzone przed II wojną światową, przyjąłem hipotezę, że stereotypy takie musiały przetrwać w języku ich najbliższego otoczenia. Czytając później roczniki Centrum Badań nad Zagładą Żydów oraz książki wydawane przez tę instytucję, znalazłem studia oraz opracowania, które owe wcześniejsze przypuszczenia potwierdziły. Lektura publikacji przygotowywanych przez Centrum nie jest łatwa ani przyjemna, ponieważ opisują one mało chwalebne zachowania rodzimej grupy dominującej podczas Zagłady i wkrótce po niej, wszystko to jednak powinno być przez nas, współczesnych obywateli polskiego państwa, gruntownie przepracowane.

Żywię więc nadzieję, że w przygotowywanej przez warszawskie Muzeum wystawie stałej pod nazwą „1000 lat historii Żydów polskich” owe wstydliwe dla polskiej grupy większościowej momenty i zachowania będą wyeksponowane i opisane. Że prezentowana w pięknym budynku muzealna narracja będzie miała na celu ukazanie prawdy historycznej, a nie jakkolwiek rozumianej polskiej racji stanu (z nieodłącznym fantazmatem „żydokomuny” w zanadrzu).


WOJCIECH WILCZYK jest fotografem, poetą, eseistą, krytykiem sztuki i kuratorem wystaw. Autor projektu „Niewinne oko nie istnieje”, w którym na przykładzie architektury penetruje obszar wizualnej pamięci o Zagładzie.