Strzeż się oszusta!

Mnie to akurat nie dotyczy, bo jestem wyjątkowo inteligentny, bardzo przystojny i ponadprzeciętnie skromny. Zapewne doskonale jeżdżę też na nartach, ale musiałbym kiedyś spróbować, żeby się o tym przekonać.

06.04.2020

Czyta się kilka minut

 / ORBON ALIJA / GETTY IMAGES
/ ORBON ALIJA / GETTY IMAGES

Wszyscy inni mają jednak ten­dencję do komicznego wręcz przeceniania własnej wartości. W pewnym badaniu aż 94 proc. wykładowców akademickich uznało się za lepszych od średniej. Myślicie, że nauczyciele to osobowości narcystyczne? Badanie przeprowadzone na imponującej próbie miliona uczniów i studentów ujawniło, że w zasadzie wszyscy uznawali, że ponadprzeciętnie dobrze dogadują się z innymi, a 70 proc. przypisywało sobie lepsze od średniej zdolności przywódcze. W tej kategorii absolutnym zwycięzcą jest jednak badanie, w którym niemal wszyscy kierowcy uznali się za ponadprzeciętnie dobrych. Badanie przeprowadzono w szpitalu. Na sprawcach kolizji drogowych leczących urazy powypadkowe.

Wygląda na to, że nasze zdolności oszukiwania się w kwestii własnej wspaniałości są w zasadzie nieograniczone. Każdy z nas chce uważać, że jest „najmądrzejszy w pokoju”, że pozwolę sobie pożyczyć tytuł książki Thomasa Gilovicha i Lee Rossa.

Najfajniejszy pies w całej dzielnicy

To właśnie Gilovich rzucił niedawno wyzwanie setkom badań jednogłośnie potwierdzających, że wszyscy oszukujemy się co do własnych zalet. Bo może ludzie wcale nie wierzą w to, że są przystojni, mądrzy, a każdy z nich pokonałby na torze Robert Kubicę? Może po prostu cynicznie wciskają kit ankieterom, zdając sobie sprawę z rzeczywistych proporcji własnych cnót i zdolności. Gilovich wraz z Elanor F. Williams przygotowali sprytny test mający raz na zawsze rozstrzygnąć, czy ludzie faktycznie oszukują siebie, czy może raczej psychologów. Nie tylko zapytali badanych, czy uważają, że wypadli w teście ponadprzeciętnie dobrze, ale też stworzyli im okazję postawienia pieniędzy na własne przekonania. A więc twierdzisz, że wynik twojego testu na inteligencję czy cechy przywódcze był lepszy od średniej? A może od 75 proc. konkurentów? Świetnie. Ale czy naprawdę w to wierzysz? Czy podtrzymasz to przekonanie, kiedy w grę wchodzi nagroda pieniężna?

Co się okazało? Niemal wszyscy badani serio traktowali swą ponadprzeciętną inteligencję i charyzmę. Byli tak przekonani o własnej wspaniałości, że z chęcią postawili na to pieniądze. Wiadomo: rozum jest najsprawiedliwiej rozdzielonym dobrem na świecie. Nikt nie skarży się, że ma go za mało. Albo raczej, jak ujął to Thomas Schelling, zdobywca Nagrody Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie ekonomii: każdy ceni sobie co innego – sprawni kierowcy cenią sobie sprawność, ci uprzejmi uważają, że to kultura jest ważniejsza. Każdy mierzy się taką skalą, na której wypada najlepiej. „W ten sposób każdy dzieciak może mieć poczucie, że ma najfajniejszego psa w całej dzielnicy”.

Tak dobry, że aż zły

A więc ludzie uważają się za mądrzejszych, fajniejszych i bardziej lubianych, niż są w rzeczywistości. Ale co właściwie wynika z tego dla naszego codziennego życia? Otóż całkiem sporo. Istnieją np. liczne badania pokazujące destruktywny wpływ takiej błędnej samooceny własnych kompetencji na zaufanie do ekspertów czy polaryzację polityczną. Media społecznościowe, w których każdy może przez chwilę poczuć się ekspertem od skoków narciarskich, wirusologii albo strategii politycznej, doskonale ujawniają zasięg problemu, zarazem umiejętnie żerując na naszych narcystycznych urojeniach. Liczne eksperymenty wykazały, że błędne przekonanie o własnych kompetencjach i zakresie wiedzy prowadzi do zacietrzewienia, okopania się na swoich pozycjach, a nawet agresji. Klasyczna sytuacja z Twittera albo imienin cioci.

Znacznie ciekawsze są jednak te obszary, w których oszukiwanie się przybiera mniej oczywiste formy. Weźmy np. zjawisko „pozwalania sobie na zło” (moral self-licensing). Nie da się go chyba zdefiniować lepiej, niż zrobiono to w podtytule ważnego artykułu opublikowanego przez grupę badaczy z Uniwersytetu Stanforda „Moral Self-Licensing: When Being Good Frees Us to Be Bad” („Gdy bycie dobrymi sprawia, że pozwalamy sobie na bycie złymi”). Zarówno nasz mózg, jak i kultura podsuwają nam poręczne narracje i modele poznawcze, które pozwalają nam na czynienie zła przy zachowaniu poczucia, że „w głębi” pozostajemy osobami dobrymi. Pomyślmy tylko o wszelkich teoriach równowagi, w ramach których dobre czyny wymazują czy równoważą te złe. Albo o rozdzielaniu „natury” od „postępków” – ogólnie jestem dobrą osobą, złe uczynki tylko mi się przytrafiają (nie to, co mój sąsiad, który czasem może i zrobi coś dobrego, ale w głębi duszy to paskudny typ).

Altruiści jedzą niezdrowo

Przeświadczenie o własnej dobroci może mieć wymierne negatywne skutki. W jednym z eksperymentów naukowcy dali części badanych okazję, by w symulowanej rozmowie o pracę zatrudnić czarno­skórego kandydata, który wyraźnie bił na głowę konkurentów. Kiedy później badanych z tej grupy proszono o ocenę innej, znacznie bardziej nieoczywistej sprawy, wykazywali zachowania dyskryminacyjne częściej niż ich koleżanki i koledzy, którym nie dano wcześniej szansy zademonstrować braku uprzedzeń. Wyglądało to tak, jak gdyby odhaczenie pola z napisem „nie jestem rasistą” momentalnie uwalniało część badanych od potrzeby kontrolowania swoich uprzedzeń. Inne eksperymenty wykazały podobny wpływ poczucia własnej moralności w wielu innych mniej i bardziej istotnych sferach życia. Na przykład badani, którym stworzono szansę na dokonanie altruistycznego czynu, chętniej sięgali później po niezdrowe przekąski niż ci, którym nie dano możliwości podbudowania wcześniej poczucia własnej wartości.

Dominic D.P. Johnson, autor książki „Overconfidence and War” („Nadmierna pewność siebie i wojna”) idzie jeszcze o krok dalej, dokonując analizy wpływu samooszukiwania się na rozwój konfliktów zbrojnych. Demonstruje, że w sytuacji poprzedzającej wojnę słabości jednej lub obydwu stron są zwykle oczywiste z punktu widzenia racjonalnej analizy. A jednak mechanizmy samooszukiwania się liderów oraz, co gorsza, mechanizmy podtrzymywania tych przeświadczeń wbudowane w struktury zarządzania sprawiają, że obie strony żywią fałszywe przekonania o własnym potencjale. Johnson sugeruje, że przekłuwanie narcystycznego balonu złudzeń może być w wielu przypadkach najlepszą drogą prowadzącą do pokojowych rozwiązań. Gdy znika iluzja własnej potęgi, pojawiają się wątpliwości. Te zaś prowadzą do postawy ugodowej.

Jeżeli dodać do tego fakt, że zbiorowości – państwa czy narody – także podatne są na zjawisko moral licensing, dostajemy gotowy przepis na katastrofę lub zapobieganie jej. Gdy karmimy obywateli i polityków poczuciem wyjątkowości, wspaniałości i nieomylności – wcześniej czy później skoczymy sobie do gardeł. Jeśli jednak otwarcie stawimy czoła temu, co trudne, niejednoznaczne, przeszłym słabościom i niepewności dotyczącej przyszłości, szanse na pokój i porozumienie wzrosną błyskawicznie.

Może jednak samooszukiwanie się nie jest tak złe, jak by się mogło wydawać? Może za cenę kilku niezdrowych przekąsek (a od czasu do czasu wojny) dostajemy od naszego mózgu coś cennego? Jak przekonuje Shelley Taylor, autorka książki „Positive Illusions” („Pozytywne złudzenia”), „stawanie w prawdzie” czy „poszukiwanie prawdy o sobie” może być najbardziej przereklamowanym towarem naszych czasów. Pewna doza pozytywnych złudzeń jest niezbędna do stworzenia motywacji, rozbudzania odwagi i zachowania zdrowych relacji społecznych.

Najgorzej zaś, kiedy nasz wewnętrzny oszust obraca się nieoczekiwanie przeciw nam…

Syndrom oszustki

„Dotarło do mnie, że jestem oszustką. Ta myśl nie wynikała z jakiegoś wyraźnego rozumowania, w ogóle z niczego nie wynikała: po prostu się pojawiła (...). Jestem oszustką, bo nie pracuję tak, jak wszyscy inni. Nie czytam klasyków do poduszki, właściwie to niczego nie czytam (...) Nie jestem socjolożką, bo nic nie wiem o socjologii. Nie jestem w nią wystarczająco zaangażowana, by zanurzyć się w ideach i przemyśleniach wielkich mistrzów (...). Nie wiem tego, co powinnam wiedzieć, i nie potrafię się zmusić do robienia badań tak, jak powinno się je robić”.

To przejmujące wyznanie socjolożki Pameli Richards zostało umieszczone w książce Howarda S. Beckera pod mało ponętnym tytułem „Warsztat pisarski badacza”. (Nigdy nie wiesz, gdzie natrafisz na prawdziwy skarb!) To nie przypadek, że w tym jednym rozdziale Becker oddał głos koleżance, ale o tym zaraz. Na razie pomówmy o tobie. Bo to może być także twój koszmar. Miliony ludzi na świecie dopadają dokładnie takie myśli. Często przychodzą w nocy, nieoczekiwanie. Wiążą się z atakami paniki, brakiem zdolności do rzetelnej oceny własnych kompetencji i irracjonalnym przekonaniem o wybitnych zdolnościach i zaangażowaniu wszystkich dookoła. To syndrom oszusta (impostor syndrome) – forma samooszukiwania się dużo bardziej podstępna niż przeświadczenie o własnej wspaniałości.

Alfred Mele, filozof specjalizujący się w badaniu tego zjawiska, proponuje wyróżnienie dwóch form samooszukiwania się – „prostej” i „zakręconej” (twisted). W wersji prostej wmawiamy sobie coś, co jest dla nas przyjemne; przekonujemy się o czymś, w co chcielibyśmy wierzyć. Osoba chora okłamuje się, że jest zdrowa. Zdradzany małżonek robi wszystko, żeby nie dostrzegać niepokojących sygnałów. Po zakupie nieruchomości zamykamy oczy, uszy, a nawet nos na jakiekolwiek objawy, które mogłyby nam zasugerować, że może nie dokonaliśmy jednak najlepszego wyboru. Forma zakręcona samooszukiwania to wyższa szkoła jazdy. Tu z kolei wmawiamy sobie czarny scenariusz. Z pewnością mam raka, małżonek mnie zdradza, a to dziwne trzeszczenie w piwnicy to niechybny znak, że mój dom wkrótce się zawali. To właśnie do tej kategorii należałoby zaliczyć syndrom oszusta.

Zjawisko jest poważne zarówno co do zasięgu, jak i co do skutków. Badania prowadzone przez dziesięć lat na dużej grupie studentów medycyny (a później lekarzy) ujawniły przerażającą skalę zjawiska w świecie medycznym. Objawy syndromu oszusta wykazywała niemal jedna trzecia badanych. Przekładało się to wyraźnie na poziom stresu i tempo wypalenia zawodowego. Co szczególnie ważne, syndrom oszusta rozkładał się nierównomiernie między płciami. Doświadczała go niemal połowa uczestniczących w badaniu kobiet przy niecałych 24 proc. mężczyzn. Inne badania ujawniły z kolei, że nieproporcjonalnie często doświadczali go studenci reprezentujący mniejszości etniczne.

W doborowym towarzystwie

Prototyp lekarza funkcjonujący w naszej wyobraźni to starszy, biały mężczyzna. Pacjenci oceniają odpowiadających proto­typowi lekarzy jako bardziej godnych zaufania. Okazuje się jednak, że te same złudzenia dotyczą samych medyków. Ci, którzy patrząc w lustro, widzą obraz odleglejszy od prototypu, wmawiają sobie wbrew faktom, że są gorsi, mniej wartościowi i profesjonalni od kolegów i koleżanek. Oto kolejny racjonalny, oparty na badaniach powód, by dbać o używanie żeńskich form nazw zawodów, różnorodność rasową w książeczkach dla dzieci oraz (jak słusznie zwróciła uwagę Hannah Fry, specjalistka od algorytmów) wywierać naciski na Google’a, żeby po wpisaniu w wyszukiwarce „lekarz” ukazywały nam się domyślnie obrazy reprezentujące możliwie bogaty wachlarz cech. Tak zwana poprawność polityczna, o której nietrudno sobie dziś wyrobić złe zdanie, to nie ideologiczna fanaberia, lecz skuteczne narzędzie do budowania świata, w którym znaczna część populacji nie będzie ograniczona w realizacji swojego potencjału przez proste złudzenia poznawcze. Trudno być dobrą chirurżką czy wybitnym naukowcem w świecie, w którym trzeba nieustannie iść pod wiatr, wyobrażając sobie, że ktoś taki jak ja w ogóle może się w tej roli spełnić. Głos wewnętrznego oszusta, podpowiadający nam, że jesteśmy beznadziejni, potrafi być donośny!

Co ciekawe, wygląda na to, że ten oszukańczy głos do wszystkich przemawia prawie tymi samymi słowami. „Zaraz się wyda”, „nie powinnam tu być, to tylko przypadek”, „nie zasługuję na to, co mnie spotyka” – dziesiątki takich wypowiedzi zgromadziła Valerie Young, autorka popularnej książki na temat kobiet i syndromu oszusta (a właściwie – oszustki). Jeżeli jesteś jedną z tysięcy kobiet, które co dzień idą do pracy z taką właśnie myślą, to pora odetchnąć. Nauka wyraźnie sugeruje, że problem nie leży w twoich kompetencjach, lecz w podsycanym przez kulturę złudzeniu poznawczym. To taki narcyzm na opak.

Przywoływane w książce Young badania potwierdzają, że nawet kobiety, które odniosły spektakularny sukces, mają tendencję do umniejszania własnej wartości. Niektóre dane sugerują nawet, że to właśnie ludzie, którzy osiągnęli w życiu najwięcej, pracowali najciężej i obdarzeni są największymi talentami, okazują się szczególnie podatni na syndrom oszusta. Nawet najlepsze spośród nas prześladuje to straszliwe uczucie, że „cała moja kariera, wszystko, co osiągnęłam, to jedno wielkie oszustwo”.

Otóż nie! Oszustwem jest to, co powtarza ten wewnętrzny głos. Spójrz na to w ten sposób: czy naprawdę wierzysz, że wszyscy ci ludzie, którzy sprawdzali twoje egzaminy, wręczali ci dyplomy, pochwały i zatrudniali cię na kolejnych stanowiskach, są kompletnymi idiotami? Może lepiej przestań się oszukiwać i po prostu zaufaj im następnym razem, kiedy powiedzą ci, że jesteś świetna!

Złudzenie introspekcji

Mój ulubiony moment w opisie wielu genialnych eksperymentów psychologicznych przychodzi znienacka. Najlepsze wydarza się właśnie wtedy, kiedy myślimy, że kurtyna opadła, a przedstawienie jest skończone. Przypuśćmy, że czytamy o badaniu, którego uczestników poddano manipulacji za pomocą subtelnego bodźca. Przed eksperymentem kazano im rzucić kostką, podsunięto jakąś liczbę, zasugerowano metaforę, złośliwie wstrzelono się w moment, gdy akurat byli głodni. Analiza statystyczna pokazała, że bodziec miał olbrzymie znaczenie. Wyższy wynik na kostce albo ssanie w żołądku przekładały się na surowszy wyrok wydany przez sędziego; sugestia, że „przestępczość jest jak wirus”, zwiększała skłonność do uznawania resocjalizacji za skuteczniejszą od karania i tak dalej. I właśnie w momencie, gdy z niedowierzaniem kręcimy głową nad łatwością, z jaką nasz rzekomo myślący gatunek poddaje się topornym manipulacjom, wydarza się najlepsze. Otóż badani zapytani o przyczyny swoich decyzji nieodmiennie ignorują zaimplementowany przez eksperymentatorów bodziec. Nie tylko dają się zmanipulować, ale też twierdzą, że za ich werdyktem stoi analiza danych i skomplikowany proces decyzyjny, że tak trzeba, że tak powinni zrobić, w ostateczności – że taką mieli fanaberię. (Co ciekawe, bez trudu przyjmujemy przy tym do wiadomości, że wszyscy inni poza nami są na manipulację podatni.)

Nawet do całkowicie irracjonalnych, przypadkowych czy zmanipulowanych decyzji potrafimy błyskawicznie dorobić racjonalizację, dzięki której będziemy w stanie przekonać samych siebie, że doskonale wiemy, dlaczego uczyniliśmy to czy owo. Właśnie to złudzenie introspekcji – poczucie, że sami dla siebie jesteśmy przezroczyści – jest moim zdaniem najciekawszą formą samooszukiwania się. I kluczem do zrozumienia wszystkich pozostałych.

Naukowa wartość większości pomysłów Zygmunta Freuda została dziś jedno­znacznie obalona. A jednak jego najważniejsze odkrycie – choć w sposób niedosłowny – wciąż zachowuje swą moc. Skandaliczny i rewolucyjny charakter teorii Freuda opierał się właśnie na zanegowaniu zasady introspekcji, a więc na stwierdzeniu, że nie jesteśmy wewnętrznie spójni i przezroczyści dla samych siebie. Przed czasami Freuda powszechnie uznawano, że aby dowiedzieć się, czemu Jaś ukradł jabłko z sadu Małgosi, najlepiej było zapytać Jasia. Chłopiec mógł oczywiście skłamać, ale za pewnik uznawano, że Jaś zna prawdę na temat własnych działań. Mógł oszukać mamę i tatę, ale siebie nie oszukał. Freud kompletnie wywrócił to przekonanie. Otóż ludzka jaźń to niezwykle skomplikowana maszyna do oszukiwania samego siebie. Jaś jest ostatnią osobą, która może wiedzieć, czemu tak naprawdę zrobiła to, co zrobiła. (Dlatego właśnie Jaś powinien zapłacić doktorowi Freudowi kilkaset koron, by ten pomógł mu w dostępie do ukrytych warstw jego nieświadomości.)

Wielogłos

Freud wciąż jeszcze wierzył, że gdzieś tam w serduszku Jasia istnieje ostateczna, prawdziwa prawda. Współczesna nauka pokazuje, że nie mamy do czynienia z nieświadomością i świadomością, tylko raczej z wielością jaźni czy głosów, które nieustannie negocjują naszą wewnętrzną rzeczywistość. Jest jaźń doznająca i jaźń komponująca opowieści, są różne systemy poznawcze, kulturowe i społeczne wzorce oraz scenariusze… Żaden z tych głosów w naszej głowie nie ma monopolu na prawdę. Aktualne postrzeganie naszego samopoczucia, kompetencji czy wspomnień z wakacji to skomplikowana wypadkowa tych głosów zależna od tego, jaką wagę w danym momencie przypisujemy każdemu z nich.

Wygląda więc na to, że największym kłamstwem, jakie sobie opowiadamy, jest to, że istnieje jakaś ostateczna prawda o nas samych. Jaś myśli, że nie lubi Małgosi, ale w rzeczywistości ją lubi. Otóż nie. Jeżeli jakiś wniosek płynie z tych wszystkich przywoływanych wcześniej badań, to właśnie taki, że Jaś może lubić Małgosię i nie lubić jej zarazem. Może być też dobry i zły, kompetentny i leniwy, może własne sukcesy i porażki mierzyć wieloma różnymi miarami.

Zamiast poszukiwać prawdy o sobie (albo przeciwnie, bezkrytycznie wsłuchiwać się w najbardziej pochlebne głosy), warto więc ćwiczyć się w dostrzeganiu całego tego chóru. Warto przezwyciężać „iluzję przezroczystości” i odkrywać wewnętrzne konflikty interesów. Nie szukaj prawdy i kłamstwa, lecz staraj się zrozumieć dynamikę wewnętrznego sporu. Wsłuchaj się w siebie. Ale nie w poszukiwaniu głosu prawdy, lecz wielogłosu i jego nieoczywistych harmonii. Im lepiej go zrozumiesz, tym łatwiej ci w życiu będzie.

A może wcale nie? Może tak tylko sobie wmawiam? ©

Dziękujemy, że nas czytasz!

Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →

Dostęp 10/10

  • 10 dni dostępu - poznaj nas
  • Natychmiastowy dostęp
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
10,00 zł

Dostęp kwartalny

Kwartalny dostęp do TygodnikPowszechny.pl
  • Natychmiastowy dostęp
  • 92 dni dostępu = aż 13 numerów Tygodnika
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
89,90 zł
© Wszelkie prawa w tym prawa autorów i wydawcy zastrzeżone. Jakiekolwiek dalsze rozpowszechnianie artykułów i innych części czasopisma bez zgody wydawcy zabronione [nota wydawnicza]. Jeśli na końcu artykułu znajduje się znak ℗, wówczas istnieje możliwość przedruku po zakupieniu licencji od Wydawcy [kontakt z Wydawcą]
Semiotyk kultury, doktor habilitowany. Zajmuje się mitologią współczesną, pamięcią zbiorową i kulturą popularną, pracuje w Instytucie Kultury Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego. Prowadzi bloga mitologiawspolczesna.pl. Autor książek Mitologia współczesna… więcej

Artykuł pochodzi z numeru Nr 15/2020