Strzał z przeszłości

Padł tylko jeden, ale był śmiertelny - i zmienił Niemcy. Strzał z pistoletu, oddany 42 lata temu przez policjanta z Berlina Zachodniego do demonstrującego studenta, uruchomił dziś kolejną debatę, w której polityka zderza się z historią.

01.06.2009

Czyta się kilka minut

Benno Ohnesorg zakończył życie 2 czerwca 1967 r.; kula trafiła go w głowę. Tamtego dnia razem z tysiącami innych protestował przeciw wizycie szacha Persji w Berlinie Zachodnim. Strzelał Obermeister Karl-Heinz Kurras. Nie poniósł kary; wymiar sprawiedliwości uniewinnił go "z braku dowodów".

42 lata temu strzał Kurrasa okazał się brzemienny w skutki: to tragiczne wydarzenie zradykalizowało rodzący się ruch studencki. Jego uczestnicy, tak zwane "pokolenie ’68", mieli wkrótce przenieść swe protesty - przeciw tak zwanemu "establishmentowi" - z uczelni na ulice. Później z "ruchu ’68" wyłoni się terrorystyczno-kryminalna Frakcja Armii Czerwonej (RAF), a jej zbrodnicze konto obciąży 50 ofiar śmiertelnych. Jedna z jej grup nazwie się "Ruchem 2 Czerwca" na pamiątkę dnia Ohnesorga. Dla ludzi z "pokolenia ’68" obermeister Kurras był "typowym przedstawicielem zachodnioniemieckiego faszyzmu".

Znalezione po latach

Tymczasem dziś, za sprawą sensacyjnego odkrycia w "niemieckim IPN-ie" (czyli w Urzędzie Gaucka/Birthler, który odpowiada za udostępnianie akt Stasi), okazuje się, że 81-letni dziś emerytowany obermeister był kimś więcej: agentem Stasi i (rzecz jasna, potajemnie) członkiem NRD-owskiej partii komunistycznej SED. Na służbie Stasi pozostawał od 1955 r. Mówiąc inaczej: "sługus faszystów" był w istocie komunistycznym top-szpiegiem. Wyposażony w radiostację i wynagradzany po królewsku (w markach zachodnich), jako funkcjonariusz policji Berlina Zachodniego - miasta frontowego w realiach "zimnej wojny" - był źródłem nieocenionym.

20 lat musiało minąć, zanim archiwiści Urzędu Gaucka/Birthler dokopali się do prawdy, w obliczu której Niemcy zaczynają zadawać pytania, na które, zdawałoby się, odpowiedzi znali od dawna. Czy trzeba na nowo oceniać historię ruchu studenckiego? Czy Stasi infiltrowała Niemcy Zachodnie w stopniu poważniejszym niż dotąd sądzono? W jakim stopniu, korzystając z usług agentów, wpływała na politykę Republiki Federalnej?

Nowa debata o "pokoleniu ’68" i rozliczeniach z NRD (co jeszcze kryją archiwa, zdawałoby się, już przebadane?) wpisuje się w inną dyskusję, którą w Niemczech napędza dziś perspektywa zarówno "roku rocznic" (20 lat upadku muru berlińskiego), jak i roku wyborczego. Temat "NRD" okazuje się nadal terenem trudnym - także, a może zwłaszcza politycznie. Kto na niego wkracza, łatwo może nastąpić na minę.

"Nie wszystko było złe"

Inaczej trudno wyjaśnić, dlaczego kanclerz Angela Merkel, pochodząca z NRD, starała się w minionych latach urzędowania omijać ten temat. Dopiero przed rocznicą Jesieni Ludów Merkel uznała, że powinna zabrać głos na temat przeszłości, która do dziś dzieli mieszkańców wschodnich landów (tj. byłej NRD), spośród których co trzeci, a gdzieniegdzie co drugi oddaje głos postkomunistom, dziś występującym pod nazwą Partia Lewicy (Die Linke).

Najpierw pani kanclerz odwiedziła miejsce pamięci na terenie osławionego więzienia Stasi w Berlinie. Potem wykorzystała rocznicę ostatnich wyborów komunalnych w NRD, w maju 1989 r. (20 lat temu akcja opozycji - która zmobilizowała siły, aby przeprowadzić alternatywne liczenie głosujących i wykazać władzom fałszerstwo - stała się katalizatorem protestów). Jest "oczywiste, że państwo NRD-owskie było zbudowane na bezprawiu", strachu i kłamstwie - mówiła Merkel podczas spotkania z wyborcami w Meklemburgii.

Po co w ogóle taka - wydawałoby się oczywista - deklaracja pani kanclerz, która waży każdy krok i gest? Widocznie Merkel uznała, że jest potrzebna - w kontekście coraz bardziej groteskowej debaty pod hasłem: "Czym była NRD?".

Skąd nagle ten spór? Bynajmniej nie chodzi tylko o przejaw tzw. Ostalgii. Rzecz jest poważniejsza: można odnieść wrażenie, że pamięć o drugiej niemieckiej dyktaturze coraz częściej "przykrywana" jest we wschodnich landach przez postawę znaną z początku Niemiec Zachodnich: że "przecież nie wszystko było takie złe" (wtedy: w III Rzeszy). Dziś mówi się, że "przecież NRD miała także dobre strony". Mówią tak nie tylko postkomunistyczni działacze. Także niektórzy politycy wywodzący się z Niemiec Zachodnich - jak premier Meklemburgii Erwin Sellering (z SPD) albo lider Partii Lewicy w Turyngii Bodo Ramelow: dla nich NRD nie była "państwem bezprawia" i "nie wszystko było wtedy złe".

Analogie sprzed pół wieku

Na pytanie, czy komunistyczne kraje Europy Środkowej i Wschodniej były zbudowane na bezprawiu, historia odpowiedziała już dawno. A jednak w Niemczech toczy się wokół tego emocjonalny spór. Kraj, który w przyszłym roku świętować będzie 20-lecie zjednoczenia, wydaje się coraz bardziej podzielony - mentalnie.

Przyczynił się do tego przewodniczący socjaldemokratów Franz Müntefering, gdy wezwał do rozpoczęcia dyskusji nad nową, "ogólnoniemiecką" konstytucją, gdyż Niemcy cierpią rzekomo z tego powodu, że "w latach 1989-90 nie przeprowadziliśmy rzeczywistego zjednoczenia, ale przyłączyliśmy po prostu NRD do Republiki Federalnej". Może Müntefering liczył, że odbierze tym głosy postkomunistom. Nie zmienia to faktu, że posunął się do historycznego fałszerstwa: bo choć zjednoczenie rzeczywiście polegało na tym, że NRD przyłączyła się do Republiki Federalnej, to jednak taka była wola suwerena, czyli obywateli NRD. Zanim doszło do zjednoczenia, wybrali oni parlament, w pierwszych i ostatnich w NRD wolnych wyborach w marcu 1990 r., a ten podjął decyzję o przyłączeniu się do RFN (umożliwiła to ustawa zasadnicza RFN, której 60-lecie niedawno fetowali także socjaldemokraci).

Debacie o NRD towarzyszą oczywiście emocje. Także zgorzknienie: zwłaszcza ofiary NRD ubolewają, że "rozmywa się prawdę". "Fałszowanie historii" i "hymny pochwalne pod adresem zbrodniczego reżimu i jego rzekomych osiągnięć" to obrażanie pamięci ofiar tego "państwa Stasi" - mówił Rainer Wagner ze Stowarzyszenia Ofiar Komunizmu.

Nasuwają się tu analogie z latami powojennymi w Niemczech Zachodnich: wówczas "zwykli obywatele" upiększali swój obraz III Rzeszy (i przy okazji własne biografie), winę zrzucając na "Hitlera i jego SS". Dziś upiększa się obraz NRD, redukując go do Stasi jako instytucji uosabiającej całe zło. "Skróty Stasi i IM [odpowiednik TW - red.] mają dziś podobną funkcję, co skrót SS w czasie obrachunków z nazizmem" - ubolewa pisarz Rolf Schneider, w NRD dysydent. Wtedy przez koncentrowanie się na SS marginalizowano i banalizowano rolę NSDAP (tak, że przynależność do partii nazistowskiej nie była przeszkodą w karierze); dziś przez koncentrowanie się na Stasi "banalizuje się rolę partii komunistycznej, której bezpieka była przecież mieczem i tarczą".

Socjalizm? Czemu nie?

"Rok rocznic", który jest też rokiem licznych głosowań (wybory europejskie, wybory parlamentów krajowych w czterech landach, wybory do Bundestagu), zaostrza konflikt. Ale chodzi nie tylko o cyniczną próbę pozyskania głosów. Stawką jest też - a może przede wszystkim - interpretacja historii. Czyja więc interpretacja zwycięży? Czy tych, którzy mają dość ciągłego przypominania o obu niemieckich dyktaturach w XX w.?

Stawką jest tu również pytanie, jakie wartości mają odgrywać istotną rolę w dzisiejszym społeczeństwie? Badania instytutu Infratest-Dimap (pyta on o tzw. katalog wartości) dają zastanawiające rezultaty. Np. ocena takich pojęć jak "wolność" czy "brak wolności": już tylko 50 proc. pytanych deklaruje, że "wolność" jest dla nich ważna (w 2006 r. było to 76 proc.). Połowa zgadza się z tezą, że trzeba było zachować więcej NRD-owskich "osiągnięć", a 30 proc. uważa, że socjalizm "także dziś wart jest tego, by podjąć próbę wcielenia go w życie".

Niewiele ma to wspólnego z nostalgią. NRD-owska przeszłość polaryzuje dziś z powodu klasycznego mylenia i mieszania faktów oraz odczuć. Ponieważ większość dawnych obywateli NRD interpretuje krytykę systemu jako krytykę własnych biografii, czują się urażeni. A ci Niemcy z zachodnich landów, którzy jak Müntefering utwierdzają ich w tym poczuciu, zapomnieli najwyraźniej, czego większość obywateli NRD pragnęła 20 lat temu: jak najszybciej stać się częścią Zachodu.

Ale choć minęło 20 lat, cienie przeszłości wracają - dziś w postaci 81-letniego eksagenta Stasi. Niektórym może się to wydać bolesne. Ale do wolności i demokracji przynależy też historyczna prawda. Choćby odkrywana tak późno.

PrzeŁożył WP

Dziękujemy, że nas czytasz!

Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →

Dostęp 10/10

  • 10 dni dostępu - poznaj nas
  • Natychmiastowy dostęp
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
10,00 zł

Dostęp kwartalny

Kwartalny dostęp do TygodnikPowszechny.pl
  • Natychmiastowy dostęp
  • 92 dni dostępu = aż 13 numerów Tygodnika
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
89,90 zł
© Wszelkie prawa w tym prawa autorów i wydawcy zastrzeżone. Jakiekolwiek dalsze rozpowszechnianie artykułów i innych części czasopisma bez zgody wydawcy zabronione [nota wydawnicza]. Jeśli na końcu artykułu znajduje się znak ℗, wówczas istnieje możliwość przedruku po zakupieniu licencji od Wydawcy [kontakt z Wydawcą]
(1935-2020) Dziennikarz, korespondent „Tygodnika Powszechnego” z Niemiec. Wieloletni publicysta mediów niemieckich, amerykańskich i polskich. W 1959 r. zbiegł do Berlina Zachodniego. W latach 60. mieszkał w Nowym Jorku i pracował w amerykańskim „Newsweeku”.… więcej

Artykuł pochodzi z numeru TP 23/2009