Stereotypy są jak chwasty

Łącząc sprawę mordów na Żydach z jarmarcznym charakterem spotkań z kulturą żydowską, upraszcza się niebywale skomplikowaną rzeczywistość. I robi krzywdę mieszkańcom miasteczka, które jest fenomenem na skalę kraju.

12.07.2011

Czyta się kilka minut

Na rynku w Chmielniku, 19 czerwca 2011 r. / fot. Zuzanna Radzik /
Na rynku w Chmielniku, 19 czerwca 2011 r. / fot. Zuzanna Radzik /

Czy można w jednym miasteczku pielęgnować pamięć o zabitych Żydach i odpowiedzialnym za ich śmierć partyzancie? - pytała Zuzanna Radzik w "TP" nr 27/11 , opisując plany wmurowania w Chmielniku tablicy pamiątkowej upamiętniającej Mariana Sołtysiaka, ps. "Barabasz" - dowódcy oddziału AK, oskarżanego o zbrodnie na Żydach. I Radzik, i  Bogdan Białek (zabierający głos w "TP" nr 28/11) krytykowali także Spotkania z Kulturą Żydowską, organizowane w tym świętokrzyskim miasteczku, jako zbyt powierzchowne: "Z jednej strony to, co robi Chmielnik, jest ważne, a w Polsce lokalnej nie ma precedensu. Z drugiej: minęło dziewięć lat, a tu ciągle tańce i jarmark". Dziś publikujemy głos Agnieszki Sabor, która staje w obronie chmielniczan.

Przed kilku laty Jan Tomasz Gross zadał na łamach "Tygodnika" pytanie, dlaczego Jedwabne nie stało się tematem debaty publicznej tuż po wojnie, zanim jeszcze zdążył okrzepnąć system totalitarny. Postawił tezę, że inteligencka opinia publiczna nie uznała tamtego mordu za swoją sprawę, ponieważ dokonali go chłopi. Zdaniem autora "Sąsiadów", po wojnie w środowisku inteligenckim nadal żywy był podział na "naród" i "lud": my jesteśmy "narodem", zaś "lud" to byt obcy - pospólstwo, motłoch, chamstwo (w XIX-wiecznym znaczeniu tego słowa). Nie stanowimy wspólnoty, która wzywa do współodpowiedzialności.

Teza Grossa przypomniała mi się, gdy oglądałam "Polaka w szafie", film Artura Żmijewskiego. Uczestnicy projektu badawczego przeprowadzonego w Sandomierzu pod kierunkiem prof. Joanny Tokarskiej-Bakir - straumatyzowani tym, co usłyszeli od mieszkańców, a co udowodniło, że mit o mordzie rytualnym nadal jest w mieście żywotny - stają przed kamerą, by na chwilę wcielić się w jedną z ofiar pogromu, do którego doszło tu przed trzystu laty. Dlaczego żaden nie waży się powiedzieć: "Nazywam się Jan Kowalski. Może stałbym wtedy obojętnie w tłumie oprawców? Może sam rzucałbym kamieniem?". Mam wrażenie, że w tym przypadku nie chodziło o to, iż utożsamienie się z ofiarą jest łatwiejsze. Po prostu: młodzi naukowcy nie mieli poczucia więzi ze współczesnymi sandomierzanami. Mechanizm samoobrony zadziałał, gdy mogli uznać, że to nie jest ich świat.

Podobny wielkomiejski dystans (może nawet poczucie wyższości) wyczuwam, czytając tekst poświęcony pamięci o Żydach w Chmielniku, autorstwa Zuzanny Radzik ("TP" nr 27/11) - którą skądinąd cenię wysoko nie tylko za odwagę i determinację, jaką wykazała, walcząc z antysemicką księgarnią działającą przy jednej z warszawskich parafii.

Opisywane przez nią miasteczko odwiedzam regularnie od 10 lat, i to, co tam się dzieje, oceniam zdecydowanie inaczej. Dla mnie Chmielnik to fenomen na skalę kraju, dowodzący, jak pozytywną rolę może spełnić lokalna demokracja. Po wojnie to niegdysiejsze sztetl nie różniło się od innych: nie chciało pamiętać o swojej żydowskiej historii. Od kilkunastu lat trwa tam jednak ciężka, organiczna praca nad pamięcią i tożsamością. Rozpoczęta i prowadzona przez miejscowych - z ich inicjatywy.

Radzik docenia fakt, że rokrocznie w Chmielniku odbywa się lokalny festiwal kultury żydowskiej, razi ją jednak jego ludyczność, czy raczej jarmarczność (zauważa np. stereotypowe figurki przedstawiające Żydów z pieniążkami na straganach). Wolałaby, by organizatorzy rozbudowali warstwę edukacyjną festiwalu. By pytali o radę ludzi znających tradycję żydowską, co pozwoliłoby uniknąć niezręczności. By pamiętali, że podczas wojny Żydzi ginęli nie tylko z rąk Niemców. W sumie odnosi się do chmielnickiej inicjatywy dość krytycznie: w gruncie rzeczy okazała się - zdaje się twierdzić - nieskuteczna. Jak to bowiem możliwe, że publiczność koncertów klezmerskich i uczestnicy konkursów na najlepszą potrawę kuchni żydowskiej postanowili niedawno uczcić tablicą pamiątkową partyzanta, który miał na sumieniu mordy na Żydach? Kryjąca się za tym pytaniem teza, aczkolwiek spektakularna, upraszcza rzeczywistość niebywale skomplikowaną.

Pamiętajmy, że jesteśmy w niezamożnym miasteczku na Kielecczyźnie, w którym przez lata obowiązywały te same przemilczenia, co gdzie indziej. A jednocześnie jedynym w okolicy - a sporo jeździłam po tym regionie - w którym na pytanie, gdzie jest cmentarz żydowski, nikt nie boi się wskazać drogi i nie patrzy na pytającego jak na nieprzyjaciela, który przyjechał, by zabrać mu dom (bo przecież "wasze ulice, nasze kamienice"). Jesteśmy w miasteczku, które - wsłuchując się w rady rabinów, dotyczące np. zakazu ekshumacji - ogrodziło żydowski cmentarz i odrestaurowało zachowane nagrobki. W miasteczku, które odnawia właśnie synagogę, by stworzyć tam Muzeum Sztetla, które - uruchamiając fundusze samorządowe - potrafiło stworzyć polsko-izraelski program wymiany młodzieży. W którym ksiądz nie modli się o nawrócenie Żydów, ale wprowadza do liturgii hebrajskie modlitwy (dodajmy, że taka postawa nie spotyka się bynajmniej ze zrozumieniem w jego diecezji).

Dla porównania: w nieodległych Działoszycach w ruinach klasycystycznej synagogi pasą się krowy, ścian nawet nie zabezpieczono, więc za parę lat zniknie wszelki ślad po jednej z najpiękniejszych i największych bóżnic w regionie. Zdarza się, że jeśli ktoś fotografuje te szczątki, zostaje obrzucony wyzwiskami.

Mnie też przeszkadzają figurki Żydów z pieniążkami w ręku. Tak jak przeszkadzają mi drewniane postaci w tałesach, kiwające się na sprężynkach - sprzedawane przez cały rok w Krakowie, edukowanym od lat przez szereg instytucji zajmujących się relacjami polsko-żydowskimi. Albo szynka wieprzowa "po żydowsku" sprzedawana w modnym krakowskim sklepie ("Dlaczego żydowska?! Przecież jest z czosnkiem").

Stereotypy są jak chwasty - aby je wykorzenić, potrzeba dziesięcioleci. Jestem przekonana, że chmielniczanie, którzy kupują i sprzedają obrażające Żydów figurki, mają jak najlepsze chęci, problem w tym, że taki a nie inny obraz rodzinna tradycja przekazywała im przez kilkaset lat. Podobne obyczaje należy stopniowo eliminować, ale nie za pomocą zniesmaczonej miny i pouczania.

Zresztą, jeśli mowa o niezręcznościach wynikających z połączenia dobrych chęci i niewiedzy: całkiem niedawno na murach archiwum kieleckiego, mieszczącego się w dawnej synagodze, przeczytać można było napis: "W tym miejscu mieściła się świątynia żydowska". Ktoś zapomniał albo nie wiedział, że synagoga świątynią nie jest. Mówimy o mieście, które stanowi dla chmielniczan naturalny punkt odniesienia i w którym istnieją przecież kręgi inteligenckie, starające się otwarcie dyskutować o jego polsko-żydowskiej przeszłości.

Malutki Chmielnik zdobył się na coś, na co nie zdobyło się dotąd żadne inne miasto w Polsce - w tym także Kielce, Kraków czy Warszawa. Tamtejszy samorząd, wsparty determinacją kilku pasjonatów, uczynił z dialogu polsko-żydowskiego rację stanu. Politykę tę prowadzi konsekwentnie i systematycznie - podejmując ryzyko utraty władzy w każdych kolejnych wyborach. Bo nie oszukujmy się: nie wszystkim taki kierunek myślenia się podoba.

Wreszcie, kwestia tablicy poświęconej "Barabaszowi" - o ile mi wiadomo, miasto już z niej zrezygnowało. Tymczasem w Kielcach - siedzibie władz województwa, do którego należy Chmielnik - istnieje ulica im. "Barabasza", a także, odsłonięta przed rokiem na ścianie jednej z tutejszych szkół, poświęcona mu tablica pamiątkowa.

Nie dziwmy się. W obiegu oficjalnym PRL-u o AK i żołnierzach podziemia antykomunistycznego mówiono niemal wyłącznie jako o zdrajcach. Dlatego po przełomie 1989 r. tak trudno było dyskutować o czarnych kartach ruchu oporu (np. o Żydach, którzy szli "do leśnych" i znikali na zawsze). Teraz temat zaczyna pojawiać się coraz częściej. Czeka nas kolejny etap rozplątywania bolesnej, polsko-żydowskiej historii. Tyle że i tym razem - jak w przypadku Jedwabnego - będzie to "operacja na otwartym sercu". I trzeba się poważnie zastanowić, jak ją przeprowadzić, by przyniosła skutek.

Krytyka pozbawiona empatii wobec tych, których będzie bolało, nie wystarczy. Zwłaszcza że może krzywdzić tych, którzy naprawdę sami starają się coś zmienić. Nie chciałabym usłyszeć od ludzi, których poznałam w Chmielniku, pytania: "Po co mi to było?".

Dziękujemy, że nas czytasz!

Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →

Dostęp 10/10

  • 10 dni dostępu - poznaj nas
  • Natychmiastowy dostęp
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
10,00 zł

Dostęp kwartalny

Kwartalny dostęp do TygodnikPowszechny.pl
  • Natychmiastowy dostęp
  • 92 dni dostępu = aż 13 numerów Tygodnika
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
89,90 zł
© Wszelkie prawa w tym prawa autorów i wydawcy zastrzeżone. Jakiekolwiek dalsze rozpowszechnianie artykułów i innych części czasopisma bez zgody wydawcy zabronione [nota wydawnicza]. Jeśli na końcu artykułu znajduje się znak ℗, wówczas istnieje możliwość przedruku po zakupieniu licencji od Wydawcy [kontakt z Wydawcą]
Dziennikarka, historyk i krytyk sztuki. Autorka książki „Sztetl. Śladami żydowskich miasteczek” (2005).

Artykuł pochodzi z numeru TP 29/2011