Przywróceni pamięci

Podczas łódzkiego koncertu Kwartet Śląski wykona szerzej nieznane utwory Szymona Laksa, Joachima Mendelsona i Romana Padlewskiego. W serii "Poland Abroad" ukazuje się płyta "String Quartets, Mendelson - Padlewski - Laks" z premierowymi nagraniami tych wybitnych dzieł.

07.09.2010

Czyta się kilka minut

Bogdan Tosza, dyrektor festiwalu "Łódź Czterech Kultur", tak komentował w jednym z wywiadów wybór koncertu otwierającego to wydarzenie: "Co do Kwartetu Śląskiego, to dowiedziałem się, że wydają nową płytę, a na niej znajdują się utwory trzech kompozytorów idealnie wpisujących się w wielokulturowość Łodzi".

Inicjatorem wydania płyty jest Frank Harders-Wuthenow, który w 2004 roku zorganizował w Berlinie festiwal "Polen im Herzen", a następnie w ramach serii "Poland Abroad" (EDA Records) dokonał nagrań płytowych zapomnianej muzyki polskiej XX wieku. Jak dotąd ukazały się dwie płyty z muzyką orkiestrową Grzegorza Fitelberga i jego syna Jerzego, Eugeniusza Morawskiego, Szymona Laksa i Aleksandra Tansmana. Powstała także monograficzna płyta "En Hommage Simon Laks", z utworami kameralnymi tego kompozytora.

Na najnowszej płycie z cyklu "Poland Abroad" znalazły się nagrania bardzo słabo znanych lub całkowicie zapomnianych polskich kwartetów smyczkowych. Ich wybór pozostaje w związku z jednym z głównych tematów tej serii płytowej: II wojną światową i Zagładą, z ich konsekwencjami dla życia muzycznego w Polsce.

Spośród trzech kompozytorów tych kwartetów tylko Szymon Laks przeżył wojnę, dzięki "nieskończonemu pasmu cudów", jak napisał później w swej książce "Gry oświęcimskie". O ile kompozycje Laksa zostały w ostatnich latach przypomniane, także za sprawą wydawnictw płytowych, o tyle twórczość Romana Padlewskiego i Joachima Mendelsona nadal czeka na odkrycie na gruncie europejskim.

Mendelson

Garść informacji na temat Joachima Mendelsona (1897-1943) znaleźć można jedynie w książce Isachara Fatera "Muzyka żydowska w Polsce w okresie międzywojennym" oraz w archiwach jego wydawcy, Maxa Eschiga w Paryżu. Odkrycie tego twórcy, który poza tym jest nieobecny na kartach historii, zawdzięczamy Frankowi Hardersowi-Wuthenowowi.

Mendelson pochodził z rodziny żydowskiej z Warszawy, studiował kompozycję w warszawskim Instytucie Muzycznym u Henryka Opieńskiego i Felicjana Szopskiego, a po I wojnie światowej kontynuował swe studia w Berlinie. Pod koniec lat 20. wyjechał do Francji, gdzie został członkiem Stowarzyszenia Młodych Muzyków Polaków w Paryżu. Poznał też Karola Szymanowskiego i pogłębił swoją przyjaźń z Aleksandrem Tansmanem. W 1935 r. Eugeniusz Morawski powołał Mendelsona na stanowisko wykładowcy teorii muzyki i harmonii w konserwatorium warszawskim. Swój trzyczęściowy I kwartet smyczkowy, powstały przypuszczalnie w Berlinie około roku 1925, kompozytor zadedykował Kwartetowi Rotha, który po udanym paryskim debiucie w 1924 r. zaczął odnosić kolejne sukcesy i wielokrotnie wykonywał ten utwór podczas swych tournée po Europie. Joachim Mendelson, jak i cała jego rodzina zostali prawdopodobnie zamordowani w getcie warszawskim w 1943 r.

Padlewski

To muzycy Kwartetu Śląskiego zaproponowali włączenie do płyty II Kwartetu smyczkowego Padlewskiego, kompozytora, którego śmierć w wieku 29 lat w Powstaniu Warszawskim oraz zniszczenie większości jego utworów sprawiła, że nie zajął eksponowanej pozycji w historii muzyki polskiej i światowej, co było dane niektórym jego rówieśnikom i przyjaciołom - jak starszemu o dwa lata Witoldowi Lutosławskiemu.

Urodzony w 1915 r. w Moskwie, Roman Padlewski był jednym z największych i najbardziej wielokierunkowych talentów muzycznych swego pokolenia. Jako pianista rozwijał się od dzieciństwa pod okiem matki, wybitnej pianistki Nadziei z Berestieniewów-Padlewskiej. Gry na skrzypcach uczył się pod kierunkiem Edwina i Zdzisława Jahnke, kompozycji u Tadeusza Szeligowskiego i Stanisława Wiechowicza w poznańskim konserwatorium, jednocześnie studiując muzykologię na tamtejszym Uniwersytecie. Zadebiutował w 1933 r. pieśniami na głos i fortepian i I Kwartetem smyczkowym. Do wybuchu wojny działał w Poznaniu jako skrzypek, pianista, kompozytor, dyrygent oraz recenzent muzyczny.

Podczas okupacji intensywnie brał udział w jawnym i tajnym życiu muzycznym, pogłębiał swe studia muzyczne, koncertował jako solista i kameralista, komponował. W Powstaniu Warszawskim walczył w stopniu podporucznika na Woli i Muranowie pod pseudonimem "Skorupka", odznaczając się szczególnie w walkach przy szkole przy ulicy Okopowej, gdzie jako celowniczy jednego ze zdobycznych czołgów przyczynił się do zatrzymania niemieckiego natarcia pancernego. Postrzelony 14 sierpnia 1944 r. podczas próby rozbrojenia zdalnie sterowanej miny samobieżnej Goliat, zmarł dwa dni później.

Tragiczny los młodego muzyka dotknął również większą część jego dzieł. Z utworów skomponowanych podczas wojny - a były wśród nich Koncert skrzypcowy i III Kwartet smyczkowy zachowały się jedynie Sonata na skrzypce solo (1941), Suita na skrzypce i fortepian (1942), "Suita kurpiowska" (1941) - opracowanie na skrzypce i fortepian wyboru "Pieśni kurpiowskich" Karola Szymanowskiego oraz II Kwartet smyczkowy. Ten ostatni utwór, prawdziwe arcydzieło, o oryginalnej dwuczęściowej budowie (Preludium in modo d’una toccata - Introduzione e Fuga) przetrwał dzięki działaniom konspiracyjnego Związku Muzyków, na którego zlecenie zostały sporządzone mikrofilmy kilku utworów skomponowanych podczas okupacji, uznanych za szczególnie cenne, i przesłane tajną drogą lotniczą do Londynu, ponieważ zachodziła obawa, że mogą one ulec zniszczeniu podczas wojny (znaczna część dorobku kompozytorskiego tych lat, nie zabezpieczna w ten sposób, uległa ostatecznie zagładzie - by przytoczyć przykład Andrzeja Panufnika).

Laks

Szymon Laks (1901-1983) wywodził się, podobnie jak Joachim Mendelson, z warszawskiej rodziny o korzeniach żydowskich. Po odbyciu studiów w dziedzinie kompozycji i dyrygentury w konserwatorium warszawskim oraz przerwanych studiach w zakresie matematyki i filozofii na uniwersytetach Wileńskim i Warszawskim, udał się do Paryża. Tam uzupełniał swe studia kompozytorskie w konserwatorium, a w 1927 r. został członkiem Stowarzyszenia Młodych Muzyków Polaków. Już pod koniec lat 20. miał w Paryżu dobrą pozycję w kręgach muzycznych.

Kariera Laksa została gwałtownie przerwana w roku 1940, kiedy po kapitulacji Francji funkcjonariusze kolaborującego z Niemcami rządu Vichy z powodu żydowskiego pochodzenia kompozytora internowali go, po czym latem 1941 r. został on wywieziony do obozu zagłady Auschwitz II - Birkenau. Laks, którego oba kwartety smyczkowe zaginęły w czasie wojny, po wyzwoleniu w 1945 r. trzy razy - w sporych odstępach czasu - próbował swych sił w dziedzinie twórczości kwartetowej. Jego piąty kwartet, który zostanie wykonany w Łodzi, powstały w roku 1963, jest jednym z ostatnich skomponowanych przez niego utworów. Wojna sześciodniowa 1967 roku sprawiła, że zamilkł jako kompozytor, poświęcając się pracy publicystycznej i literackiej. Podobnie jak wiele innych jego utworów powstałych po II wojnie światowej, kwartet ten został wykonany dopiero po śmierci kompozytora.

***

Jak napisał Frank Harders-Wuthenow dzisiaj staje się możliwa bezstronna ocena twórczości tego "straconego pokolenia", uwzględniająca obydwie wojny światowe oraz tło dwudziestowiecznych rewolucji i nawrotów estetycznych. Wolno mieć nadzieję, że życie muzyczne potoczy się dalej, nie pozostawiając już tych nowo odkrytych skarbów poza swoim nurtem.

Katarzyna Naliwajek-Mazurek jest muzykologiem Uniwersytetu Warszawskiego, zajmuje się problematyką muzyki w Polsce podczas II wojny światowej. Wraz z Frankiem Hardersem-Wuthenowem jest kuratorem międzynarodowej wystawy poświęconej temu zagadnieniu, która w Polsce gościć będzie w ramach Festiwalu "Warszawska Jesień" i Festiwalu Nauki na przełomie września i października w Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego.

W artykule wykorzystano komentarz do płyty autorstwa Franka Hardersa-Wuthenowa i Katarzyny Naliwajek-Mazurek w przekładzie na język polski Antoniego Buchnera.

Dziękujemy, że nas czytasz!

Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →

Dostęp 10/10

  • 10 dni dostępu - poznaj nas
  • Natychmiastowy dostęp
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
10,00 zł

Dostęp kwartalny

Kwartalny dostęp do TygodnikPowszechny.pl
  • Natychmiastowy dostęp
  • 92 dni dostępu = aż 13 numerów Tygodnika
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
89,90 zł
© Wszelkie prawa w tym prawa autorów i wydawcy zastrzeżone. Jakiekolwiek dalsze rozpowszechnianie artykułów i innych części czasopisma bez zgody wydawcy zabronione [nota wydawnicza]. Jeśli na końcu artykułu znajduje się znak ℗, wówczas istnieje możliwość przedruku po zakupieniu licencji od Wydawcy [kontakt z Wydawcą]

Artykuł pochodzi z numeru TP 37/2010

Artykuł pochodzi z dodatku „Łódź Czterech Kultur (37/2010)