Paradisus Iudaeorum (1569–1648)

W ciągu XVI i XVII w. Rzeczpospolita Obojga Narodów stała się domem dla najliczniejszej żydowskiej społeczności w ówczesnym świecie. Czasy nowożytne do 1648 r. – wybuchu kozackiego powstania na Ukrainie, którego ofiarami padły dziesiątki tysięcy Żydów – określane są przez wielu historyków mianem „złotego wieku” w historii Żydów polskich. Podobnym mianem jest nazywane w dziejach Polski XVI stulecie.

Żydzi w tym okresie stawali się integralną częścią systemu społecznego i gospodarczego. Byli więc w stanie rozwijać swój samorząd, kulturę i podtrzymywać tradycje religijne. Czy jednak ówczesna Rzeczpospolita była rzeczywiście Paradisus Iudaeorum – rajem dla Żydów?

Żydzi postrzegali Rzeczpospolitą jako lepsze miejsce do życia niż inne kraje Europy. Jak pisał w XVI w. rabin Mojżesz Isserles: „Na tych ziemiach nie powstała przeciwko nam taka nienawiść jak w niemieckich krajach. Oby tak zostało do przyjścia Mesjasza!”. Temu wielkiemu reformatorowi obyczajów aszkenazyjskich Żydów i renesansowemu intelektualiście, doceniającemu wynalazek druku m.in. dla potrzeb żydowskiego szkolnictwa, poświęcony jest duży fragment wystawy, połączony z ekspozycją prezentującą osiągnięcia drukarstwa w języku hebrajskim i jidysz. Pozytywne wyobrażenie Żydów o Rzeczypospolitej nie zniknęło nawet po pogromach kozackich 1648 r., przyczyniając się do upowszechniania mitu Polin – kraju wybranego przez Jahwe jako bezpieczna przystań na tułaczej drodze narodu wybranego. Ale tolerancja chrześcijan wobec Żydów miała granice. Tak np. oskarżenia o rzekome rytualne mordy i bezczeszczenie hostii, połączone niekiedy z lokalnymi pogromami, stawały się częstsze wraz z upływem XVII i na początku XVIII w.

Położenie Żydów w Rzeczypospolitej zmieniało się wraz z przemianami ustrojowymi i rosnącą rolą szlachty. To właśnie szlachta wraz z monarchą będzie odgrywać główną rolę w rządzeniu państwem, a także tworzeniu sprzyjających warunków dla osadnictwa i życia ekonomicznego Żydów. Stąd też dynamiczny rozwój osadnictwa żydowskiego – od około 100 gmin na początku XVI w. do prawie 1200 miast i miasteczek zamieszkałych przez Żydów w połowie XVIII stulecia. Proces ten przedstawia opracowana specjalnie na potrzeby wystawy stałej wielka mapa rozwoju osadnictwa żydowskiego do połowy XVIII w., gdy Żydzi stanowili już około 7 proc. populacji całego państwa.

Instytucje szlacheckiej Rzeczypospolitej dostarczały wzorców dla żydowskiego samorządu. Na szczeblu centralnym w Koronie Polskiej jego głównym organem był Sejm Czterech Ziem, powstały około 1580 r. Aż do likwidacji w połowie XVIII w. cieszył się on dużym prestiżem wśród polskich Żydów. Ten fragment ekspozycji prowadzi do kolejnego tematu – funkcjonowania samorządu gminnego, bez którego nie sposób zrozumieć specyfiki życia żydowskich wspólnot.

Wszystkie rozwijane w galerii „Paradisus Iudaeorum” wątki znajdują podsumowanie w usytuowanym centralnie olbrzymim modelu Krakowa i Kazimierza – jednym z najważniejszych i największych ośrodków żydowskiego życia w dawnej Rzeczypospolitej. Po wygnaniu z Krakowa pod koniec XV w. i przesiedleniu do pobliskiego Kazimierza, w jego części Żydzi stworzyli dzielnicę z imponującymi swą wyrafinowaną architekturą synagogami, cmentarzami i domami. Dzięki multimedialnym instalacjom możemy zapoznać się z wybitnymi osobistościami żydowskiego życia. Możemy też podążyć śladami tych, którzy udawali się w obręb murów stołecznego Krakowa, aby prowadzić tam interesy, bądź jako królewscy serwitorzy, lekarze i bankierzy odwiedzali Wawel.

Zaczarowany świat złotego wieku polskich Żydów i wielonarodowej Rzeczypospolitej zaczyna ożywać...


IGOR KĄKOLEWSKI jest profesorem Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, zastępcą dyrektora Centrum Badań Historycznych PAN w Berlinie.