Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →
W średniowieczu uformowała się dostosowana do warunków diaspory organizacja gmin żydowskich (było ich u schyłku epoki ok. stu), zasady współżycia z ludnością chrześcijańską, powstały też specyficzne formy religijności.
Galeria średniowieczna Muzeum obejmuje okres od X wieku, kiedy kupcy żydowscy pojawili się na obszarze Słowiańszczyzny Zachodniej, do przełomu XV i XVI wieku, kiedy punkt ciężkości diaspory aszkenazyjskiej zaczął przesuwać się w kierunku ziem polskich. Wiek X to stulecie formowania się politycznych struktur państwa polskiego, zaś początek wieku XVI to czasy jego transformacji z monarchii stanowej w Rzeczpospolitą szlachecką.
Mimo braków dokumentacji staraliśmy się przyjąć przy budowie galerii żydowski punkt widzenia. Wymagało to dwojakiego rodzaju zabiegów. Po pierwsze, pokazywanie w eksponowanych miejscach galerii reprezentatywnych dla rozmaitych okresów postaci – np. Ibrahima ibn Jakuba, kupca żydowskiego, bankiera Lewka, legendarnej kochanki Kazimierza Wielkiego – Esterki. Po drugie, staraliśmy się oddać głos Żydom wszędzie, gdzie to możliwe. Umieszczone na ścianach cytaty pochodzą przynajmniej po części ze źródeł hebrajskojęzycznych, co czyni z ich autorów przewodników po galerii.
Chronologiczny układ ma jednak swoje wewnętrzne podziały. Tak jak ramy czasowe całej galerii, ich wewnętrzna struktura wynika ze splecenia historii Polski i dziejów polskich Żydów.
Wybrane okresy (X–XII wiek, przełomowy dla historii Żydów europejskich i polskich wiek XIII, stulecia XIV i XV) charakteryzują się odmiennymi warunkami (inny był model państwa, inna gospodarka). Inne w poszczególnych okresach były przyczyny obecności i napływu Żydów na ziemie polskie (uczestnictwo w handlu międzynarodowym, napływ Żydów w ramach tzw. ruchu kolonizacji na prawie niemieckim, rozszerzanie się obszarów osadnictwa żydowskiego wraz ze zmianami granic państwa), odmienny ich status prawny. Zmieniały się też pola żydowskiej aktywności gospodarczej.
Narracja ma tu swoje centra, miejsca żydowskiej obecności i aktywności (kolejno: targ, podgrodzie, miasto). Także i one zmieniają się, są inne w poszczególnych okresach. Niektóre stawiają pytania o problemy kluczowe dla dziejów Polski (np. chrystianizacja kraju w X w.), inne dla dziejów Żydów (kształtowanie się kultury diaspory aszkenazyjskiej), wszystkie zaś sytuują się na przecięciu obu tych historii. Problemy o szerszym znaczeniu – przede wszystkim relacje między władcą a Żydami oraz Kościołem a Żydami – przedstawione są „na styku” poszczególnych części wystawy.
Problematyka relacji między Kościołem i Żydami jest w galerii stale obecna, omawiamy ją jednak przede wszystkim w dwóch miejscach: w części dotyczącej XIII w., gdzie prezentujemy postawę rabinatu wobec chrześcijaństwa i jego wyznawców oraz dotyczące Żydów polskie i powszechne ustawodawstwo kościelne; w części późnośredniowiecznej, gdzie przedstawiamy stanowisko, jakie wobec „problemu żydowskiego” zajmują profesorowie uniwersytetu krakowskiego, w którego murach formowały się podstawy polityki polskiego Kościoła wobec judaizmu i jego wyznawców.
Każda z części wystawy uwzględnia wciąż te same dwa pryzmaty patrzenia na historię Żydów polskich. Po pierwsze, chodzi o historię Żydów polskich jako część historii diaspory – z jej zachodniej części pochodzili żydowscy przybysze, a także będący dla polskich Żydów duchowymi autorytetami uczeni. Po drugie, chodzi o historię Żydów polskich jako część historii Polski – co wymagało omawiania różnych zjawisk związanych z procesami historycznymi zachodzącymi na ziemiach polskich w ciągu średniowiecza.
HANNA ZAREMSKA jest historykiem średniowiecza. Profesor w Instytucie Historii PAN.
