miniLeksykon

Nowości rękopiśmienne Biblioteki Narodowej

24.06.2013

Czyta się kilka minut

Notatniki Jerzego Turowicza – wśród nich pamiętnik pierwszoklasisty /
Notatniki Jerzego Turowicza – wśród nich pamiętnik pierwszoklasisty /

A jak APPENDIX oraz ARCHIWUM JAZZU POLSKIEGO

Appendix
, gdyż nie sposób opisać wszystkich rękopiśmiennych zbiorów Biblioteki Narodowej. Przechowujemy tu rękopisy pisarzy należących od dziesięcioleci do kanonu polskiej literatury (Kochanowski, Morsztyn, Krasicki, Słowacki, Norwid, Wyspiański, Żeromski), ale również gromadzimy spuścizny twórców współczesnych (Wojdowski, Janta, Pankowski, Krzysztoń). Stąd projekt „Kolekcji polskiej literatury współczesnej”, do udziału w którym zaproszono nie tylko wielkich świata literackiego, ale również pisarzy młodych, choć docenionych już przez krytyków i czytelników. Wśród darczyńców jest więc zarówno Józef Hen czy Marek Nowakowski, jak Anna Piwkowska i Sylwia Chutnik...

Biblioteka pod auspicjami Ministerstwa Kultury stworzyła Archiwum Jazzu Polskiego, do współpracy zapraszając twórców, wykonawców, organizatorów imprez jazzowych. Do zbiorów dołączyło już archiwum Krzysztofa Komedy, zawierające m.in. dokumentację jego studiów medycznych i działalności artystycznej, zbiór korespondencji oraz kolekcję blisko 500 fotografii. Perłą archiwum Komedy są rękopisy zapisów nutowych, m.in. utworów „Memory of Bach”, „Ballada”, „Etiudy Baletowe” czy muzyki do takich filmów jak „Niewinni czarodzieje”, „Nóż w wodzie”, „Matnia” oraz „Dziecko Rosemary”. Ten zalążek Archiwum wzbogaciły dary Teresy Trzaskowskiej, spadkobierców klarnecisty i saksofonisty Janusza Zabieglińskiego, działacza jazzowego Andrzeja Wróblewskiego, Ryszarda Wolańskiego i Filipa Zylbera (syna perkusisty Jana Zylbera). Udostępnienie Archiwum swoich zbiorów fotograficznych obiecał Marek Karewicz.

B jak BACZYŃSKI

Na niewielkim kartoniku sztambuchowy wpis Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, dedykowany w lipcu 1939 r. w Zakopanem „drogiej Ewie”, czyli Ewie Winnickiej. Poeta wpisał dwie strofy wiersza Louisa Cooleta „La flûte verte”, zarówno w oryginale, jak i własnym przekładzie: „Do pastuszka cicho rzeknę, / który zdobi stary talerz: / dalej, graj mi pieśni piękne / graj mi pieśni zapomniane”. Kartę poeta ozdobił akwarelą, przedstawiającą siedzącego na głazie flecistę w rozwianym rudym płaszczu. „Drobiazg” ten wpisuje się w zbiór rękopiśmienny Baczyńskiego, gdzie udało się zgromadzić jego juwenilia, wiersze, opowiadania i próby dramatopisarskie, teksty krytycznoliterackie, grafiki i rysunki, a także listy do rodziców.

C jak CHUTNIK

W darze Sylwii Chutnik znalazły się ozdobione przez nią teczki z korektą autorską książek „Cwaniary” i „Dzidzia” oraz zeszyt wypełniony notatkami warsztatowymi, zapiskami dziennikowymi, rachunkami, kolażami i wklejkami. Oprócz wymienionych: niepublikowany, bibliofilski (wydrukowany w 10 egzemplarzach) zbiór „10 wierszy w 20. rocznicę wiersza pierwszego”, dyplomy pasowania na uczennicę I klasy szkoły podstawowej, portrety Sylwii Chutnik malowane akwarelami, na szkle, rysowane pastelami i mazakiem, autorskie kolaże – wśród nich „Po śmierci Wisławy Szymborskiej”.

G jak GOMBROWICZ i GAŁCZYŃSKI

Biblioteka przechowuje m.in. 16 listów Witolda Gombrowicza do Jorge di Paolo Levina z lat 1963-68.

Wraz z archiwum Ryszarda Matuszewskiego do Biblioteki trafiło kilka rękopisów Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego. Dedykowany Bolesławowi Ałapinowi wiersz „Noworoczne choinki” kończą wersy: „pokój jest nad krajem (...), / nad choinką zieloną, / nad chorągwią czerwoną, / nad gołębiem, co świeci, // lecz czuwa w noc flaga, / żebyś ty mógł się zmagać, / żeby spać mogły dzieci”. Beacie i Ryszardowi Matuszewskim poeta dedykował natomiast „Serenadę dla korektorki”. Utwór ten, podobnie jak dedykowany córce wiersz „Ojczyzna”, pisany jest charakterystycznym zielonym atramentem, dużymi, ozdobnymi literami.

H jak HERBERT

Zasadniczy zrąb archiwum Zbigniewa Herberta trafił do BN w 2006 r., zbiór ten jest sukcesywnie uzupełniany. W ostatnich latach dodane doń zostały listy Herberta do przyjaciela Tadeusza Chrzanowskiego czy listy do młodzieńczej miłości, Haliny Misiołkowej. Szczególnie wzruszający jest zbiór listów do rodziców, które poeta słał z podróży po Prowansji, Lazurowym Wybrzeżu, z Paryża, Londynu, Włoch. Pisał: „Jest tu tak przeraźliwie pięknie, że boję się energicznie poruszać, aby wszystko to nie rozleciało się jak sen i żebym się nie zbudził na środku MDM’u”. Listy adresował do Sopotu na ulicę Bieruta...

I jak IWASZKIEWICZ

Listy Jarosława Iwaszkiewicza do córek – przechowywane do niedawna w domowych archiwach adresatek, Marii Iwaszkiewicz-Wojdowskiej i Teresy z Iwaszkiewiczów Markowskiej – udało się scalić w BN. Tym samym nasze zbiory poszerzyły się o zbiór blisko 150 listów Iwaszkiewicza, uzupełniających jego portret o bardzo prywatny rys. Pisarz pierwsze listy do córek pisał już na początku lat 30., wcielając się ku uciesze dzieci w postać domowej kotki, Bukasi. Ostatni, niemal nieczytelny, datuje się na rok 1980, kilka dni przed śmiercią pisarza: czerwonym długopisem, trochę jak dziecko uczące się pisać, pisarz przekazuje rodzinie, w jakim ubraniu chciałby być pochowany – i nie jest to mundur górnika.

K jak KOŁAKOWSKI i KONWICKI

Rękopisy, maszynopisy i pierwodruki prasowe, materiały warsztatowe, korespondencja, dokumenty osobiste Leszka Kołakowskiego. Zgodnie z wolą jednego z największych filozofów współczesnych, wdowa po nim, Tamara Kołakowska, podarowała BN spuściznę rękopiśmienną męża.

 Radością było włączenie do zbioru rękopisów także archiwum Tadeusza Konwickiego. Autor książki rozmów z Konwickim, Przemysław Kaniecki, przyniósł za zgodą autora w plecaku do Zakładu Rękopisów m.in. „Małą Apokalipsę”, „Kronikę wypadków miłosnych”, „Nic albo nic”, „Bohiń”, „Zorze wieczorne”. Wcześniej dzięki prof. Alinie Kowalczykowej do BN trafiły rękopisy „Kalendarza i klepsydry”, „Kompleksu polskiego” i „Sennika współczesnego”.

L jak LIPSKA

Niezwykle interesująca jest korespondencja Ewy Lipskiej. Oprócz 80 listów Wisławy Szymborskiej z lat 1966–2004, ozdobionych często kolażami i uzupełnionych komentarzami noblistki, istotną część zbioru stanowią listy Tadeusza Różewicza (pisane zgodnie ze zwyczajem pisarza na kartkach pocztowych), Kornela Filipowicza, Urszuli Kozioł. Poza tym spośród kilkudziesięciu pisarskich nazwisk wymieńmy tylko kilka: Barańczak, Kamieńska, Lem, Miłosz, Świrszczyńska, Twardowski, Ważyk, Woroszylski.

M jak MICKIEWICZ, MIŁOSZ, MYCIELSKI

Na aukcji Antykwariatu Rara Avis w Krakowie zakupiliśmy nieznany badaczom list Adama Mickiewicza w języku francuskim z 26 kwietnia 1841 r. Poeta zawiadamia tu Jeana Antoine’a Letronne’a, rektora College de France, o grypie, która nie pozwoli mu wygłosić zapowiedzianego na dzień następny wykładu. Miał on dotyczyć zasięgu języka ruskiego i polskiego oraz życia i dzieł Jana Długosza, a wygłoszony został ostatecznie 4 maja 1841 r. BN posiada nie tylko kolekcję pierwodruków dzieł Mickiewicza, ale także rękopis „Ody do młodości”.

Osiem kontenerów z archiwum Czesława Miłosza przekazał BN syn noblisty, Antoni. Staraniem Biblioteki nie uległ rozproszeniu również liczący ponad 10 tys. woluminów osobisty księgozbiór Czesława Miłosza. Do naszych zbiorów trafiły 103 niezbadane jeszcze notatniki z lat 1974–2003: ich karty wypełniają codzienne zapiski oraz wersje utworów poetyckich i eseistycznych. Poza tym Antoni Miłosz przekazał BN rękopisy i maszynopisy tekstów publicystycznych i eseistycznych swego ojca w języku polskim i angielskim, utworów poetyckich, maszynopis nieopublikowanej powieści „Miasto Sagena”, a także materiały do pracy dydaktycznej: programy seminariów, notatki do wykładów, prace studentów, zaproszenia na spotkania. W BN znalazła się również część korespondencji poety z pisarzami i ludźmi nauki: listy Jerzego Andrzejewskiego, Renaty Gorczyńskiej, Tadeusza Krońskiego, Tadeusza Różewicza, Wisławy Szymborskiej, kopie listów Josifa Brodskiego, Alberta Camusa, Józefa Czapskiego, Alberta Einsteina, Witolda Gombrowicza, Konstantego A. Jeleńskiego, Leszka Kołakowskiego, Stanisława Vincenza, a także korespondencja rodzinna.

Znaczące są również dołączone do archiwum dokumenty osobiste Miłosza: w tym medal Nagrody Nobla, przedwojenne paszporty, liczne odznaczenia i dyplomy, fotografie, kalendarze z notatkami. Zbiór uzupełnia znajdującą się już w BN bogatą kolekcję „miłoszianów”. W archiwum rodzinnym Miłoszów poza drzewem genealogicznym wywiedzionym od XVI w. znaleźć można m.in. gospodarskie rachunki Weroniki Miłoszowej uwzględniające: „Czesia pielonek 4 tuziny” i „kaftaniki jego ciepłe”, notes z przepisami kulinarnymi na „sałatę z melonu”, babkę migdałową, wino czerwone szampańskie czy nalewkę cynamonkę, a także „rachunki buraczane” z lat 1936-39, narzeczeńską korespondencję „Weci” i Aleksandra, przyszłych rodziców przyszłego noblisty, oraz wzruszający list Czesława Miłosza pisany do ojca po śmierci matki. W BN gromadzona jest również korespondencja noblisty (m.in. pakiet 14 listów do Bolesława Bochwica z lat 1971-94). Tu również znajduje się tzw. „czarny zeszyt” – przygotowany przez Miłosza w 1964 r. dla Marka Skwarnickiego, zawierający autografy 35 utworów poetyckich oraz przekłady 28 wierszy innych poetów. W chwili obecnej zbiór rękopisów Czesława Miłosza w Bibliotece Narodowej jest największym w Polsce, a drugim na świecie – po przechowywanym w Beinecke Library Uniwersytetu Yale w USA.

W spuściźnie Zygmunta Mycielskiego znajdują się m.in. szkice i bruliony symfonii, koncertów, preludiów, pieśni, w tym „Ostatnia symfonia”, nad którą kompozytor pracował krótko przed śmiercią. Ważną część archiwum stanowią dzienniki Mycielskiego, prowadzone od początku lat 30. do roku 1987, oraz rozległy zbiór listów. Nadawcy to m.in. Andrzej Panufnik, Jarosław Iwaszkiewicz, Józef Czapski, Nadia Boulanger, Krzysztof Penderecki, Grażyna Bacewicz, Zofia Lissa, Stanisław Szeligowski, Roman Palester, Witold Małcużyński, Witold Lutosławski, Kazimiera Iłłakowiczówna, Maria Dąbrowska, Jerzy Turowicz, Stefan Kisielewski czy Artur i Nela Rubinstein.

O jak OSIECKA i ORŁOŚ

Archiwum Agnieszki Osieckiej gromadzi zarówno materiały biograficzne związane z jej aktywnością artystyczną, jak też dokumentuje warsztat twórczy pisarki. Do zbiorów włączone zostały również wybrane książki z księgozbioru poetki i kasety z jej fonoteki. Szczególnie cenne są materiały o charakterze autobiograficznym, m.in. zeszyty i notesy z zapiskami, a także pamiętniki, teksty wspomnieniowe oraz listy. Wielbiciele twórczości Agnieszki Osieckiej znajdą tu również bogaty i kompletny zbiór rękopisów i maszynopisów z kolejnymi wersjami utworów poetyckich, prozatorskich, teatralnych, publicystycznych i przekładów, a także zbiorów piosenek śpiewanych później przez gwiazdy polskiej estrady.

Kazimierz Orłoś podarował swoje archiwum do „Kolekcji polskiej literatury współczesnej”, inicjując ten projekt. W 27 teczkach znajdują się rękopisy i maszynopisy m.in. „Cudownej meliny”, „Trzeciego kłamstwa”, „Pustyni Gobi”, czy „Przechowalni”, książek wydawanych w Instytucie Literackim oraz publikowanych w krajowym drugim obiegu. Pisarz dołączył do zbioru również maszynopisy artykułów i felietonów, słuchowisk radiowych, tekstów pisanych dla teatru i filmu, a także niepublikowanej noweli „Dobre życie”, emitowanej niegdyś przez Radio Wolna Europa.

S jak SIENKIEWICZ i SKWARNICKI

Biblioteka posiada wśród najcenniejszych zbiorów rękopisy utworów Henryka Sienkiewicza: „Quo vadis”, „Krzyżaków”, „Szkiców węglem”, a także wybór jego listów. Ostatnio dołączone zostały do nich listy Sienkiewicza do Zofii Osbergerowej, poznanej w Zakopanem lwowianki, wspomnienie urody której pisarz przywoływał, wpisując jej również wiersz sztambuchowy, a co najważniejsze: darowując nieznany dotychczas, prawdopodobnie niepublikowany esej „Syberia i polscy zesłańcy”.

Wśród materiałów Marka Skwarnickiego znalazły się rękopisy dzienników i kronika rodzinna, jak również rękopisy i maszynopisy utworów prozatorskich, poetyckich i publicystycznych „Spodka”. Niezwykle interesujący zbiór stanowi obszerny blok listów m.in. od Stanisława Barańczaka, Władysława Bartoszewskiego, Jana Błońskiego, Jerzego Giedroycia, Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Zbigniewa Herberta, Pawła Hertza, Andrzeja Kijowskiego, Stefana Kisielewskiego, Zygmunta Kubiaka, Jacka Łukasiewicza, Krzysztofa Mętraka, Artura Międzyrzeckiego, Jana Nowaka-Jeziorańskiego, Jerzego Turowicza, ks. Jana Twardowskiego, Kazimierza Wyki, Adama Zagajewskiego. Pomiędzy ponad 3 tys. listów od około 300 nadawców znaleźć można kopie kart z pozdrowieniami i błogosławieństwem Jana Pawła II oraz zespół korespondencji Skwarnickiego z wybitnymi hierarchami Kościoła katolickiego, np. z prymasem Stefanem Wyszyńskim.

T jak TUROWICZ

Gdyby pokusić się o opisanie archiwum Jerzego Turowicza liczbami, opis wyglądałby następująco: kilkadziesiąt notatników, 158 zapisanych stron księgi gości, 1000 tekstów Turowicza, 1500 korespondentów, 1000 listów wzajemnych Anny i Jerzego Turowiczów, kilka tysięcy fotografii. Księga gości, założona jeszcze w Goszycach w 1939 r. i prowadzona w domu Turowiczów w Krakowie do roku 1989, wypełniona jest wpisami (Osterwa, Gałczyński, Miłosz, Wojtyła, Pruszyński, Wyka, Jasienica, Tatarkiewicz, Wajda, Woźniakowscy, Skwarnicki, Mikołajska, Szczepański) oraz rysunkami. Notatniki, czyli właściwie zeszyty, notesy, kalendarze, bloczki kieszonkowe, kalendarzyki terminowe – zapisane są datami spotkań, opisami podróży, rachunkami, powiedzonkami dzieci, „notatkami osobistymi nie do czytania!”, „książkami pożyczonymi”, „notatkami z lektur”. Pomiędzy kartkami zdjęcia, nuty piosenek, rysunki córek. Turowicz przechował również swój pamiętnik jako ucznia I klasy szkoły podstawowej... Spomiędzy licznych korespondentów wydzielono dotychczas bloki listów Karola Wojtyły (i późniejsze Jana Pawła II), Czesława Miłosza (tu również m.in. bibliofilski rękopiśmienny tomik „Wierszy pół-perskich”), Julii i Artura Międzyrzeckich, Zbigniewa Herberta, Andrzeja Bobkowskiego, Anny Micińskiej.

W jak WAŻYK

W spuściźnie Adama Ważyka oprócz materiałów warsztatowych można znaleźć tropy biograficzne odsyłające do faktów znanych z relacji innych osób. Chociażby powtarzające się opisy Ważyka paradującego tuż po wojnie w mundurze z pistoletem w kaburze: do legitymacji oficerskiej kapitana Adama Ważyka, kierownika oddziału kulturalno-artystycznego Wydziału Propagandy, podpisanej przez pułkownika Wiktora Grosza, wpisane jest pozwolenie na broń noszoną jako broń osobista, konkretnie – pistolet typu ЩЕ 1030 ТТ. A z drugiej strony są w tym zbiorze rękopisy listów czytelników „Poematu dla dorosłych”, które przytoczmy: „Drogi Towarzyszu Ważyk! Serdeczne pozdrowienia od B. Brechta. (...) Brecht bardzo podziwia »Poemat« i tłumaczenie sprawiło mu wiele przyjemności”, „List otwarty polskiego robotnika. Czymże jest »Poemat dla dorosłych« jak nie utworem człowieka oderwanego jak najzupełniej od życia i od mas? (...) My potrzebujemy poetów, literatów, malarzy – nowej sztuki i nowej kultury”, „Wyrazy szacunku dla gorącego serca prawdziwego Poety i dla Człowieka, który zawołał pierwszy: »Król jest nagi«”.

Z jak ZAPOWIEDZI

Z radością zapowiadamy, iż w najbliższych miesiącach „Kolekcję polskiej literatury współczesnej” wzbogacą archiwa Piotra Matywieckiego, Antoniego Libery, Hanny Krall, Tomasza Jastruna, a także wybrane materiały ze zbiorów Wiesława Myśliwskiego, Tomasza Łubieńskiego, Eugeniusza Kabatca, Anny Janko, Józefa Barana, Tomasza Różyckiego i wielu innych. Cieszymy się również na rychłe włączenie do zbiorów rękopiśmiennych BN archiwów Andrzeja Mandaliana, Wiktora Woroszylskiego, Olgierda Budrewicza, wreszcie archiwów Jeremiego Przybory i Maryli Rodowicz...


ANNA ROMANIUK jest literaturoznawcą, krytykiem literackim, pracownikiem Zakładu Rękopisów Biblioteki Narodowej. Ostatnio przygotowała tom „Obecność. Wspomnienia o Czesławie Miłoszu” (2013).

Dziękujemy, że nas czytasz!

Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →

Dostęp 10/10

  • 10 dni dostępu - poznaj nas
  • Natychmiastowy dostęp
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
10,00 zł

Dostęp kwartalny

Kwartalny dostęp do TygodnikPowszechny.pl
  • Natychmiastowy dostęp
  • 92 dni dostępu = aż 13 numerów Tygodnika
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
89,90 zł
© Wszelkie prawa w tym prawa autorów i wydawcy zastrzeżone. Jakiekolwiek dalsze rozpowszechnianie artykułów i innych części czasopisma bez zgody wydawcy zabronione [nota wydawnicza]. Jeśli na końcu artykułu znajduje się znak ℗, wówczas istnieje możliwość przedruku po zakupieniu licencji od Wydawcy [kontakt z Wydawcą]

Artykuł pochodzi z numeru TP 26/2013

Artykuł pochodzi z dodatku „Biblioteka Narodowa 2013