Narracje historyczne, z których buduje się polska tożsamość etniczna i świadomość narodowa, mają zawsze charakter hegemoniczny w swojej centralności. Polskość zorientowana jest wokół historii Warszawy jako centrum oraz paru satelitów, wśród których wyróżnić możemy narrację o utraconych Kresach, wsobne, bo nie promieniujące na zewnątrz narracje mieszczańskiego Krakowa i Poznania, zaś na obrzeżach polskości jeszcze narrację wiejską, ludową. Jednak w centrum polskości zawsze znajduje się doświadczenie historyczne Warszawy: a więc zabór rosyjski, odzyskanie niepodległości w 1918 r., i jako kolejne cezury lata 1939, 1944, 1945. Reszta Polski zdaje się na to chętnie godzić – i tak Powstanie Warszawskie staje się dziedzictwem mieszkańców Kutna i Łomży.
Inaczej jest na pogranicznych peryferiach. Nie znam za dobrze specyfiki innych obszarów, więc ograniczę się tutaj do Górnego Śląska. Po 1945 r. Ślązaków do polskości przyjmowano bez entuzjazmu, szczególnie tych, którzy przed 1939 r. mieszkali po niemieckiej stronie granicy (ale nie tylko), stosując termin „autochtoni”, jako odróżniający od Polaków, jak w wyrażeniu „we wsi X mieszka tylu a tylu Polaków i tylu a tylu autochtonów”. Nieufność ta trwała, słabnąc, gdzieś do lat 80., kiedy ostatecznie uznano Ślązaków za Polaków. Wstępując do polskiej wspólnoty narodowej, Ślązacy niejako domyślnie zobowiązani byli do przyjęcia jako swojego doświadczenia centralnej, hegemonicznej narracji historycznej – co prowadziło i często prowadzi dalej do pewnego rodzaju kryzysu tożsamości. Bo aby przyjąć ją jako swoją, wyprzeć się musieli doświadczenia własnego i rodzinnego, zwykle stojącego w zasadniczej opozycji do rzeczonej narracji centralnej.
Udaną próbą wprowadzenia polifoniczności do polskiego mówienia i myślenia o historii XX w. jest książka „Polacy w Wehrmachcie” profesora Ryszarda Kaczmarka, znanego badacza dziejów Górnego Śląska. Kaczmarek przedstawia tam losy i sytuację wcielonych lub wstępujących na ochotnika do Wehrmachtu i – rzadziej – Waffen-SS Polaków, czy może ogólniej, przedwojennych obywateli polskich z Górnego Śląska i Pomorza, o różnych identyfikacjach etnicznych. Kaczmarek bardzo rzetelnie stara się przedstawić pełne spektrum ich postaw, od otwartego buntu, przez mniej lub bardziej bierny opór, postawy oportunistyczne, po aktywne zaangażowanie, wynikające z wiary w zwycięstwo Niemiec lub też z młodzieńczej fascynacji wojenną przygodą i nowoczesnością, sprawnością niemieckiej machiny wojennej.
Dla mnie książka Kaczmarka ma przede wszystkim znaczenie jako praca napisana de consolatione. Oczywiście nie sposób przecenić jej walorów poznawczych, ale jest ona dla mnie – i, jak sądzę, dla wielu Ślązaków czy Kaszubów – pewnego rodzaju wyjściem z cienia. Nie było nas, nikt o nas nie mówił, byli tylko obrońcy Westerplatte i powstańcy warszawscy, sami nawet nie chcieliśmy, czy raczej baliśmy się o własnych przodkach pamiętać. A dzięki książce Kaczmarka – pojawiamy się. Nasza historia wychodzi z ukrycia.
Ryszard Kaczmarek, Polacy w Wehrmachcie, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2013

SZCZEPAN TWARDOCH (ur. 1979) – jest pisarzem, laureatem Paszportu Polityki za rok 2012. Opublikował m.in. książki „Tak jest dobrze”, „Wieczny Grunwald” oraz „Morfinę”.