Dlaczego reporter nie żywi się ciszą

Pani psychotraumatolog powinna wiedzieć, że unikanie trudnych pytań to nie najlepszy sposób rozmowy z człowiekiem, który doświadczył traumy.

20.06.2011

Czyta się kilka minut

Wywiad z Małgorzatą Wosińską o książce Wojciecha Tochmana "Dzisiaj narysujemy śmierć" i przeżyciach misjonarzy w Rwandzie ("TP" nr 24/2011) wywołał falę dyskusji. "Gazeta Wyborcza" (18-19 czerwca) opublikowała artykuł Magdaleny Grochowskiej , zarzucający nam m.in. "lustrację" Tochmana. Dziś z kolei publikujemy polemikę Mariusza Szczygła wraz z odpowiedzią Piotra Mucharskiego i Marcina Żyły na obydwa teksty. Przypominamy, że wcześniej, w "TP" nr 21/2011, opublikowaliśmy rozmowę ks. Adama Bonieckiego z Wojciechem Tochmanem .

Dobrze, że wreszcie, pół roku po ukazaniu się "Dzisiaj narysujemy śmierć" Wojciecha Tochmana, ktoś zaczął odważną rozmowę o problemie, któremu autor poświęcił w swojej książce wiele uwagi. Tym bardziej cieszę się, że dzieje się to w "katolickim piśmie społeczno-kulturalnym" - bo rzecz dotyczy postawy Kościoła w czasie ludobójstwa w Rwandzie.

Tochman udzielił w ciągu ostatnich miesięcy kilku wywiadów, w których był pytany i o tę sprawę. Jednak pytania dziennikarzy zwykle wyrażały jedynie zdziwienie, niekiedy podszyte niedowierzaniem wobec reportera, że postawa niektórych katolickich duchownych w Rwandzie była nie taka, jaka, zdaniem wielu, być powinna. Dopiero wywiad ks. Adama Bonieckiego z Tochmanem ("TP" nr 21/2011) dotyka sedna sprawy. Rozmowa nie była, jak ogłosiła redakcja na okładce, ich pojedynkiem ("Tochman kontra Boniecki"), ale rzeczową wymianą poglądów dwóch dziennikarzy i humanistów, którzy znają Rwandę, byli tam obaj, spotkali tam i ocalonych, i sprawców, i świadków, przeczytali niejedną książkę na ten temat. Okazuje się, że o tak wrażliwej i drażliwej sprawie można rozmawiać spokojnie i z wzajemnym szacunkiem.

W odpowiedzi na ten tekst, a właściwie w odpowiedzi na samą książkę Tochmana "Tygodnik" zamieścił rozmowę Marcina Żyły z Małgorzatą Wosińską pt. "Tajemnice traumy" (nr 24/2011), która kwestionuje zawodową rzetelność Tochmana, jego wrażliwość i etykę. A nawet sugeruje, że przyczynił się do śmierci człowieka. To grube zarzuty.

***

Z nazwiskiem Małgorzaty Wosińskiej spotykam się po raz pierwszy. Z notki pod wywiadem już wiem, że jest etnologiem, psychotraumatologiem i muzykiem oraz, że współpracuje z rwandyjską Narodową Komisją Walki z Ludobójstwem. Nie wiem, na czym polega ta współpraca ani jak długo te trzy profesje pani Wosińska uprawia. Sądząc z przyjemnej dla oka fotografii - dosyć krótko. Czytam też, że przygotowuje doktorat na temat tożsamości ocalałych z ludobójstwa w Rwandzie oraz że konsultowała scenariusz niezrealizowanego filmu "Ptaki śpiewają w Kigali" w reżyserii Krzysztofa Krauzego i Joanny Kos-Krauze. Te biograficzne informacje mają, jak rozumiem, wzmocnić wiarygodność pani Wosińskiej w moich oczach jako specjalistki od Rwandy i od ludobójstwa. A także... od reportażu.

Marcin Żyła i Małgorzata Wosińska nie dostrzegają fundamentalnego tematu, z którym, obok innych spraw w "Dzisiaj narysujemy śmierć", mierzy się Tochman. Powtórzę więc: to postawa i rola Kościoła katolickiego w rwandyjskim ludobójstwie. Żyła i Wosińska rozmawiają jedynie o polskich misjonarzach z Gikondo, pomijając zupełnie ów zasadniczy szeroki kontekst.

Tochman pisze o katolickich księżach, którzy mordowali i gwałcili. Pisze o tych, którzy ratowali swoich parafian i oddali za nich życie. I o tych, którzy przyglądali się zabijaniu - to polscy pallotyni. Wśród nich jest bohater: ocalił wielu i szczęśliwie uszedł z życiem. Rozmawiał z Tochmanem. Ale w tej wielowątkowej opowieści to jedynie przykłady ilustrujące rozmaite postawy ludzi Kościoła w tamtym miejscu i czasie, a także dzisiaj, po latach. Całość swojej reporterskiej narracji autor spina wypowiedziami, których na temat udziału duchownych w rwandyjskim ludobójstwie udzielił Jan Paweł II. Autor zdokumentował i pokazał, jak wobec tej hańby zachował się i zachowuje się dzisiaj Watykan. Tochman sugeruje dość wprost, że to postawa podszyta hipokryzją. Właśnie o tym rozmawiał z nim ks. Boniecki. Małgorzata Wosińska i Marcin Żyła rozmowy ks. Bonieckiego z Tochmanem prawie nie zauważają.

***

Wosińska niemal pod koniec wywiadu, w którym raz po raz atakuje książkę Tochmana, ale i samego autora, oświadcza szczerze: "Uwielbiam misjonarzy z Gikondo". Jako reporter i redaktor działu reportażu zdyskwalifikowałbym ten tekst z tego powodu przed publikacją albo w ostateczności zamieściłbym tę deklarację tłustym drukiem na początku tekstu. Bo przez pryzmat tego uczucia, jak sądzę, należy czytać wszystkie opinie pani etnolog.

I ja w tym miejscu powinienem złożyć jasną deklarację: przyjaźnię się z Tochmanem od 25 lat. Znam go i prywatnie, i zawodowo, jak zna go niewielu. I znam jego pisanie: jego definicję reportażu, jego szacunek dla faktów i dla ludzi, których spotyka w swojej pracy. Rozmawiamy o naszej pracy niemal codziennie, od lat. Powstrzymuję się więc tutaj, rzecz jasna, od mojej oceny książki "Dzisiaj narysujemy śmierć".

Wróćmy do Rwandy. Od trzech lat rozmawiam z Tochmanem o Rwandzie. Miewam już tego dość, bo uważam, że ma on obsesję ludobójstwa i mówię mu o tym. Że to niebezpieczne i dla niego samego, i dla jego pisania. Myślę, że potrafię być wobec Tochmana krytyczny. Bo go nie uwielbiam.

***

Przejdźmy do konkretów. Jest z tym kłopot, bo stawiając zarzuty Tochmanowi, pani Wosińska konkretów żadnych nie podaje. A Marcin Żyła ją o nie nie pyta, jakby jego zadaniem było jedynie wysłuchanie tego, co pani etnolog ma do powiedzenia. Jakby nie zauważał, że jego rozmówczyni nie neguje ani jednego faktu podanego przez Tochmana. Małgorzata Wosińska posługuje się terminologią etnologa: "teren obnaży wszystko", a Żyła nie pyta: co teren obnażył? Gdzie Tochman napisał nieprawdę? Nie wiem też, czy magiczna formułka "terenu" jest w ogóle jasna dla czytelnika.

Rozmowa w "Tygodniku" zaczyna się od obwieszczenia, że "etyka badacza" nie pozwala etnolog Wosińskiej o książce Tochmana "dłużej milczeć". Co ją tak bulwersuje? "Dziwię się, że reporter zajmujący się traumą nie zobaczył traumy na Gikondo". Etnolożka ogłasza, że "problem, który Wojtek rozstrzygnął tak definitywnie, mówiąc, że »duszpasterze zostawili swe owce w największej potrzebie«, wiąże się z tym, co cielesne i behawioralne". I dodaje na temat misjonarzy: "Czasem nie mogli pochować ani jednego trupa, bo zbyt trzęsły im się nogi". Nie zauważa, choć jest psychotraumatologiem, że jedną z głównych spraw w książce Tochmana jest właśnie ciało w czasie ludobójstwa i po ludobójstwie. "Nogi mieliśmy jak z waty" - mówi reporterowi misjonarz o tym, jak kopali masową mogiłę przed kościołem na Gikondo.

Wosińska tego nie widzi. Ale podaje nam do wiadomości: "ciało zrobi wszystko, by przetrwać". Jakby nie zauważyła tego, co w książce Tochmana mówi rwandyjski psychiatra: "Kiedy człowiek zbyt długo jest konfrontowany ze s?miercią, staje w przedsionku s?mierci. Śmierć w nim zamieszkuje. Jego ciało się zamyka. Odcina od s?wiata. Ciało jest samo pos?ród ludzi. Straciło więzi z bliskimi, których najpierw zamieniono w zwierzęta, a potem zabito. Ale i z tymi, którym udało się ocalec?, z rodziną, z przyjaciółmi. Ciało nie chce kontaktu.

Powiem jak każdy psychiatra: człowieka tworzą więzi. Człowiek karmi się relacją z drugim człowiekiem. Ale pokarmu nie ma. Wszystko, co bliskie, zostało unicestwione. Nie ma drugiego ciała, na którym można by się oprzec?. Nie ma kogo objąc?. I nikt mnie nie obejmie. Nie można objąc? siebie samego. Ale trzeba spróbowac? to zrobic?. Dlatego to włas?nie ciało zajmuje naszą uwagę, kiedy w gabinecie rozmawiam z pacjentem. Albo z pacjentką. Dusza też, ale najpierw ciało. Pod adresem ciała są formułowane największe oczekiwania. Że ono wytrzyma. Że dzięki ciału ucieknę od psychicznej s?mierci".

***

Małgorzata Wosińska informuje nas, że "Wojtek dostał od misjonarzy niekonkretne informacje i napisał o nich rozdział książki. Ja dostałam bardzo konkretne i wtedy przestałam zadawać pytania". Jakie to informacje - tego nie wiemy. Ciągle brak konkretów. Ale zarzut pada: opowieść Tochmana jest niewiarygodna. Ja, Małgorzata Wosińska, wiem więcej i rozumiem więcej! Może i tak jest. Może to ja nie rozumiem tego, co czytam, ale - moim zdaniem - Tochman mówiąc o polskich misjonarzach, mówi właśnie o ich traumie. Nie ocenia ich, nie oskarża (co mu zarzuca Wosińska), a jedynie stawia trudne pytania. Trudno sobie wyobrazić, by były łatwe.

Pytania Tochman stawia także sobie, co świadczy o jego wrażliwości, którą Wosińska bezwzględnie dyskredytuje. Warto to sprawdzić u źródła, w książce. Dla tych, którzy tego nie zrobią, krótki cytat: "I ksiądz mógłby mnie pytac?, gdyby miał odwagę rozmawiac?: słyszałes? kiedys? gwizdki zbliżającej się s?mierci? zgrzyt metalu? wycie ofiar? trzask rozłupywanych czaszek? smród palonego białka? tę suchos?c? w swoim gardle kiedykolwiek poczułes?? Miałem tu zostac? i zginąc?? tego ode mnie oczekujesz? ty bys? tu został?".

O cierpieniu świadka, obok cierpienia ofiar i katów, jest rwandyjska opowieść Tochmana. Małgorzacie Wosińskiej, etnolożce pracującej w Rwandzie, najwyraźniej trudno znieść myśl, że taka książka o Rwandzie powstała: "A pomyśl tylko - mówi do Marcina Żyły - jaki potencjał jest w niemówieniu! Takie ciche piękno...".

"Niemówieniem" żywiły się wszystkie dyktatury świata. W neostalinowskiej Czechosłowacji istnieli np. ludzie, o których mówiło się: "zamilczani na śmierć".

Pani psychotraumatolog powinna wiedzieć, że unikanie trudnych pytań niekoniecznie jest najlepszym sposobem rozmowy z człowiekiem, który doświadczył traumy. Autor "Dzisiaj narysujemy śmierć" nie wpadł do pallotynów na Gikondo na pięć minut, nie przystawił im do ust mikrofonu i nie kazał im mówić, jak patrzyli na zabijanie swoich parafian. Tochman był tam łącznie pół roku. Znam go dobrze i jestem przekonany, że trudne pytania padły po wielu tygodniach, kiedy przyszedł na nie czas.

***

Przy okazji dygresja odnośnie wstępu, jaki "Tygodnik" zamieszcza przed wywiadem: "Istota wątpliwości związanych z opowieścią Wojciecha Tochmana nie dotyczy tylko ludzkiego prawa do strachu, lecz przede wszystkim samej narracji o ludobójstwie i ograniczeń, którym podlegają - lub podlegać powinni - zarówno reportażyści, jak i naukowcy". Warto więc zadać pytanie, czy i ograniczeniom nie powinni podlegać duchowni - świadkowie ludobójstwa. Tochman, po tym, jak misjonarz - świadek i uczestnik - odmawia mu rozmowy, stawia w tej sprawie ważne pytania: "I o cierpieniu s?wiadka warto by z kapłanem porozmawiac?. S?wiadek jest trochę ofiarą i trochę sprawcą. Patrzy na zabijanie i ucieka. Co taki s?wiadek mys?li po latach, co czuje? nic? czy dzis? tak tylko udaje? czego się obawia? przed czym dzisiaj ucieka? przed czym i przed kim się chowa? dlaczego ignoruje obecnos?c? dobrego znajomego - polskiego wojskowego, który przyleciał do Rwandy po szesnastu latach i chciał się spotkac? także z nim? swym cierpieniem s?wiadek nie ma obowiązku dzielic? się z innymi? jego mys?li i jego uczucia związane z masowym mordem na Gikondo należą jedynie do niego? nie wolno mi o to pytac? s?wiadka, który jest kapłanem? A wolno mi uważac?, że ludobójstwo dokonane na kos?cielnym placu nie jest niczyją osobistą sprawą? zwłaszcza duszpasterza, który każdej niedzieli w tym kos?ciele mówił ludziom, co jest dobre, a co złe?".

***

Nie byłem w Rwandzie, a Małgorzata Wosińska była. Może więc nie powinienem oceniać jej wywodów zbyt stanowczo. Może Wosińska ma rację. Czytam z czujnością jeszcze raz książkę Tochmana. Widzę tam długą ciepłą rozmowę z bratem Piotrem ("nie dałem rady"). Widzę szczegółową spisaną relację ks. Stanisława Filipka, który odmówił rozmowy, ale do opublikowanej w innej książce swojej relacji sam reportera odesłał. Relacja ta opowiada o wielkim cierpieniu tego, który patrzył i nie mógł zrobić nic. Widzę u Tochmana wstrząsające relacje dwóch wojskowych ONZ, którzy biernie patrzyli na zabijanie na Gikondo, a potem grzebali trupy. Jeden z żołnierzy, mieszkający dziś w Wielkiej Brytanii, wsiada w samolot i chyba specjalnie dla potrzeb książki przylatuje do Rwandy po szesnastu latach. Opis tej wizji lokalnej, w której nocą biorą udział Tochman ze swym bohaterem, wydaje mi się wstrząsającym dokumentem. Widzę jeszcze inne relacje świadków i badaczy zaczerpnięte z lektur, z którymi zresztą Tochman też polemizuje.

Reporter, zdaniem Wosińskiej, "nie poznawszy kontekstu, zranił ludzi". Czy Wosińska, mówiąc o tych samych ludziach - że "przez pierwsze dwa tygodnie u nich myślałam, że oszaleję - że trafiłam do jakiegoś piekła" - nie rani ich? Jaką wiedzę na temat zdarzeń w 1994 r. na Gikondo posiada pani etnolog i jak ją zdobywała? Tego z wywiadu w "Tygodniku" niestety się nie dowiaduję.

***

Wosińska mówi o Tochmanie: "w książce dużo pisze o tym, że mu się źle podróżowało po Rwandzie: drogi były wąskie, a powietrze duszne. I że zawsze obok było jakieś ciało, inny człowiek. »Bliskość katów i ofiar to bliskość śmierci« - zanotował. Reportażysta ma do tego prawo. Problem zaczyna się wtedy, gdy tak bardzo przez własny pryzmat tworzy rzeczywistość. Czytając książkę, czułam, że Rwanda jest pełna rozpaczy, rozedrgana. No i że Wojtek źle się tam czuł. A Rwanda wcale nie jest straszna, to piękny kraj".

Chwilę później psychotraumatolog stawia Tochmanowi diagnozę: "Kiedy czytam książkę Wojtka, mam wrażenie, że groza bijąca z tekstu może być także - prócz tego, że jest świetnym zabiegiem literackim, trafnie i przejmująco oddającym atmosferę 1994 r. - konsekwencją zmęczenia i lęku samego reportera".

Reporterowi, który pracuje z ludźmi, przeszkadzają ludzie?

To spostrzeżenie, jeśli byłoby trafne, dyskwalifikowałoby reportera. Ale trafne nie jest. Autor odnotował (i słusznie), jakie są drogi w Rwandzie, jakie jest powietrze i jak gęsto zaludniony jest ten mały kraj. W jaki sposób z tych obserwacji można wyciągnąć wnioski, jakie wyciąga pani Wosińska? Nie wiem. Może wynikały one z rozmów z Tochmanem? Z wywiadu w "Tygodniku" wynika, że Wosińska dobrze go zna (Wojtek to, Wojtek tamto). Zapytałem go, jak z tym jest. Widzieli się raz w życiu przez półtorej godziny.

Trudno nie zgodzić się, że autor pracując w Rwandzie i dokumentując dzisiejsze konsekwencje ludobójstwa czuł się zmęczony. Myślę, że także odczuwał jakieś lęki. Rozumiem, że Małgorzata Wosińska po pracy w Rwandzie czuła się wypoczęta i zrelaksowana.

***

Mówi pani etnolog: "Nie twierdzę, że istnieje przewaga etnologii nad reportażem, ale wiem, że myślenie o etyce swojego zawodu jest w obu wypadkach bardzo ważne. Wiem, że my etnolodzy bardzo się pilnujemy i zastanawiam się, czy reportażyści też".

Tochman często powtarza, zresztą nie jest w tym pierwszy, że nie ma obiektywnego reportażu, że reportaż musi być subiektywny, że innego reportażu nie ma sensu pisać. Podkreśla, że w reportażu jedynie fakty są święte, niepodważalne (Tochman znany jest w naszym środowisku z jakiegoś niemalże nabożnego stosunku do faktów), a wszystko inne to subiektywne wrażenie autora, jego emocja, refleksja. Ci, którzy czytają i rozumieją reportaż wiedzą, że dwóch reporterów opisujących to samo zdarzenie (np. rewolucję w Iranie w 1979 r.) opisze dwa zupełnie inne światy. Zgadzać się będą jedynie kluczowe fakty (Szach uciekł, przyleciał Chomeini), ale wszystko inne będzie się różnić. Inni będą ludzie, inne rozmowy, inne nastroje, obrazy, zapachy. Inne będzie napięcie w tekście. Ale i jeden, i drugi tekst będzie uczciwie napisany. Będzie to prawda taka, jaką zobaczył i usłyszał autor. Można się z tym nie zgadzać. Można żądać od reporterów, by byli maszynami biernie rejestrującymi rzeczywistość. Ale czy chcielibyśmy czytać reportaże, w których autor pokazywałby nam świat nie przez pryzmat własnej osoby? Wątpię.

Małgorzata Wosińska uważa, że Tochman powinien rozmawiać z ludźmi, tak jak ona rozmawia, milczeć, tak jak ona milczy, wyciągać takie wnioski, jakie ona wyciąga, czuć, tak jak ona czuje, przeżywać świat, tak jak ona przeżywa i opisywać go, tak jak ona opisuje (czy raczej, mam nadzieję, dopiero opisze w zapowiadanej pracy doktorskiej). Bo pani etnolog uważa, że wszystko, co widzi, widzi obiektywnie.

***

Na pytanie o reakcje pallotynów w Rwandzie na książkę Tochmana Wosińska odpowiada: "Pierwszą reakcją było milczenie, odmowa przyjęcia treści. Nikt nie chciał czytać książki-zwierciadła, w którym po przejrzeniu się widziałeś kogoś bardzo złego. A potem zaczęły się dziać dziwne rzeczy, np. awantury wśród misjonarzy. Jeden z braci utopił się w jeziorze. Pogrzeb, na który wszyscy się zjechali, wypadł zaraz po premierze książki. Pamiętam, że była bardzo gęsta atmosfera. Pamiętam załamanie nerwowe jednego z misjonarzy. Wojtek pewnie nawet nie przypuszcza, jakie zamieszanie wywołał na Gikondo".

Byłoby dziwne, gdyby książka "Dzisiaj narysujemy śmierć" nie wywołała na Gikondo zamieszania. Powinna wywołać je nie tylko tam. I skłonić do refleksji nas wszystkich, a katolickich misjonarzy w krajach Trzeciego Świata może przede wszystkim. I hierarchów, którzy misjami zarządzają.

Jednak sugerowanie (znów bez żadnego konkretu!), że Tochman jest w jakimkolwiek stopniu odpowiedzialny za utopienie się misjonarza w Rwandzie, z którym zresztą nie rozmawiał, wydaje mi się podłe. Fakt, że "Tygodnik" puścił to do druku bez żadnego sprzeciwu, bez żadnej reakcji ze strony swojego dziennikarza, nie mieści mi się w głowie.

Oczywiście pani Wosińska mówi to tak sprytnie, aby w razie takiego zarzutu jak mój udać Greka: ale przecież żadnej sugestii tutaj nie ma.

Otóż jest! I to grubymi nićmi szyta. Inaczej nie usłyszałbym już od kogoś: "On ma krew na rękach".

***

Mówi Małgorzata Wosińska o pracy etnologów: "No, ale nasze teksty nie są ciekawe. Ich się nie wydaje, nie czyta. To cena, jaką płacimy. Myślę, że reporter powinien być świadomy własnych ograniczeń i lęków. Teren obnaży wszystko".

Co, a może kogo obnaża ten wywiad?

Mariusz Szczygieł jest reporterem i redaktorem "Gazety Wyborczej"; razem z Wojciechem Tochmanem i Pawłem Goźlińskim założył Fundację Instytut Reportażu.

Dziękujemy, że nas czytasz!

Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →

Dostęp 10/10

  • 10 dni dostępu - poznaj nas
  • Natychmiastowy dostęp
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
10,00 zł

Dostęp kwartalny

Kwartalny dostęp do TygodnikPowszechny.pl
  • Natychmiastowy dostęp
  • 92 dni dostępu = aż 13 numerów Tygodnika
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
89,90 zł
© Wszelkie prawa w tym prawa autorów i wydawcy zastrzeżone. Jakiekolwiek dalsze rozpowszechnianie artykułów i innych części czasopisma bez zgody wydawcy zabronione [nota wydawnicza]. Jeśli na końcu artykułu znajduje się znak ℗, wówczas istnieje możliwość przedruku po zakupieniu licencji od Wydawcy [kontakt z Wydawcą]

Artykuł pochodzi z numeru TP 26/2011