Przerwana droga

– historia jednego życia, przedwcześnie zamkniętego, stanowi świadectwo kariery społecznej, jaka możliwa była w II Rzeczypospolitej, i katastrofy, jaką ludziom takim jak autor przyniosła najpierw wojna, później zaś to, co po niej nastąpiło.

Stanisław Grodziski (1889–1946), syn wielodzietnej rodziny chłopskiej z Grodziska Górnego w powiecie leżajskim, jako jedyny z rodzeństwa zdobył wyższe wykształcenie. Ukończył gimnazjum w Jarosławiu, później studia prawnicze we Lwowie, a zwieńczeniem jego edukacji stał się, już po Wielkiej Wojnie, doktorat na Uniwersytecie Jagiellońskim. W 1914 r. wstąpił do Legionu Wschodniego, po jego rozwiązaniu zmobilizowany został do armii austriackiej, następnie zaciągnął się do wojska polskiego i wziął udział w wojnie z bolszewikami.

W niepodległej Polsce młody prawnik związał się z Krakowem i prowadził tu dobrze prosperującą kancelarię adwokacką; koncypientem był w niej Stanisław Mierzwa, później wybitny działacz ludowy, w 1945 r. jeden z oskarżonych w moskiewskim „procesie szesnastu”. Sam Grodziski, związany z ruchem ludowym od czasu studiów, działał w Polskim Stronnictwie Ludowym. Publikował poradniki prawnicze i szkice popularyzatorskie, próbował sił w powieści. W Prusach – wsi położonej obok Goszyc, majątku teściowej Jerzego Turowicza – wzniósł dom zaprojektowany przez wybitnego architekta Wacława Krzyżanowskiego. Pozbywszy się go, zainwestował w folwark w Skotnikach – w momencie niezbyt szczęśliwym, bo u progu kryzysu gospodarczego, jednak w 1939 r. długi zaciągnięte na tę inwestycję były już spłacone.

Podczas II wojny przeżył śmierć najmłodszej córki i żony, przejęcie zarządu nad Skotnikami przez Niemców, następnie zaś wysiedlenie. Po wojnie majątek rozparcelowano w ramach reformy rolnej. Stanisław Grodziski, podczas wojny zaangażowany w konspirację, mimo pogarszającego się zdrowia próbował wrócić do polityki, działając w PSL-u Stanisława Mikołajczyka. Zmarł 29 września 1946 r.; kilka dni później pojawiło się UB, by go aresztować...

Dziennik, ocalony i przepisany przez syna autora – historyka prof. Stanisława Grodziskiego – otwierają wspomnienia z dzieciństwa, młodości i lat I wojny. W 1922 r. zaczynają się regularne zapiski, prowadzone z dziewięcioletnią przerwą (1928-37). Ważną ich część stanowi relacja poświęcona działalności Stronnictwa Ludowego w latach 1937-38, strajkom chłopskim i represjom władz sanacyjnych. Grodziski był obrońcą w tzw. „procesie racławickim”, w jego mieszkaniu i kancelarii przeprowadzono wtedy skrupulatną rewizję.

Najobszerniejsze i najszczegółowsze partie dziennika dotyczą lat wojny, od pierwszego bombardowania Krakowa 1 września 1939 r. po wkroczenie wojsk sowieckich. Oglądamy tamten czas z perspektywy miejscowości podkrakowskich, zwłaszcza Skotnik i Pychowic, przez pryzmat codziennych utarczek i zmagań, niemieckich okrucieństw i mozolnej walki o przeżycie. Autor notuje znalezione w dostępnej mu prasie wiadomości polityczne, a także szerzące się pogłoski, plotki, nawet dowcipy. Znajdujemy w jego zapiskach zaszyfrowane ślady podziemnej aktywności, przede wszystkim jednak jest to „okupacja na co dzień”, wyniszczająca i demoralizująca.

Grodziski z goryczą pisze o tłumach, które w styczniu 1945 r. w pierwszej możliwej chwili ogołociły majątek skotnicki ze wszystkiego, czego nie zdążyli wywieźć Niemcy. Kilka dni później notuje: „Przeraził mnie stan dworu p. Wojtowicz w Pychowicach. Rabują ją i wojsko, i cywile, i fornale, i najwierniejsi, i to nawet, a może przed innymi, ci, których ratowała nieraz funduszami RGO [Rady Głównej Opiekuńczej] od nędzy”... Cóż, nie jest to dokument nazbyt podnoszący na duchu, choć przynosi autoportret człowieka, który z heroicznym uporem przedzierał się przez życie. (Kraków 2013, ss. 290. Opracowali Stanisław Grodziski i Karolina Grodziska. Na końcu dołączono wybór artykułów Stanisława Grodziskiego seniora oraz fragmenty jego niepublikowanej powieści „Na wiejskiej drodze”. Bibliografia, genealogie, indeks osób.)