Pop w Izraelu

Muzyka popularna pojawiła się w Izraelu na przełomie lat 20. i 30. XX w. wraz z rozrastaniem się dużych miast (Tel Awiw-Jafa, Hajfa, Jerozolima), a jej rozwój związany był z napływem profesjonalnych muzyków z Polski, Niemiec i byłej monarchii austro-węgierskiej. Pod ich wpływem w Izraelu powstawały takie miejsca jak teatry muzyczne i kabarety, podobne do tych z europejskich miast. Wykonywano w nich zarówno ówczesne europejskie piosenki z hebrajskimi tekstami, jak i oryginalne kompozycje lokalnych muzyków nawiązujące do gatunków takich jak tango czy fokstrot. W ślad za tym w połowie lat 30. narodził się przemysł muzyki rozrywkowej – w brytyjskim Mandacie Palestyny założono pierwszą komercyjną wytwórnię oraz uruchomiono stację radiową z hebrajskimi audycjami.

Aż do lat 70. muzyka popularna zdominowana była przez państwową politykę kulturalną i massmedia. Gatunek pod nazwą shirei Eretz Israel (Pieśni Ziemi Izraela) funkcjonował jako muzyka folkowa, choć w rzeczywistości był produkowany i dystrybuowany jako muzyka popularna. Duży wpływ na scenę muzyczną miały zespoły artystyczne Sił Obronnych Izraela pod nazwą lehaqot tzvayiot. Aktywne od późnych lat 40., zyskały szeroką popularność dzięki płytom i transmisjom radiowym. Kapele wojskowe składały się z kilkunastu młodych żołnierzy wokalistów i komediantów szkolonych przez cywilnych artystów. Łączyli oni lokalne elementy z popularnymi międzynarodowymi stylami muzycznymi, a ich aranżacje oparte były na grupowym śpiewie z krótkimi solówkami przy akompaniamencie akordeonu i arabskiego tamburynu.

Późne lata 60. i wczesne 70. to czas duetów i tercetów z akustycznym akompaniamentem, wykonujących kameralne utwory nazywane pizmonim lub shirei meshorerim (pieśni poetów). Rezygnowały one z opisywania prowincji i kolektywnych doświadczeń na rzecz indywidualnych, miejskich przeżyć, a ich repertuar uzupełniały hebrajskie wersje francuskich chansonów i greckich piosenek. Pomimo „mobilizującego” charakteru popularnej muzyki w tym okresie, dostrzegalne były także międzynarodowe trendy – piosenkarze chętnie nagrywali w akompaniamencie jazzowych zespołów o różnorodnych stylach.

W Dzień Niepodległości w 1960 r. po raz pierwszy odbył się Festiwal Pieśni Izraelskiej, zorganizowany przez Radio Izrael w reakcji na wzrastające obce wpływy muzyczne. Na festiwalu wykonywano oryginalne pieśni solowe przy akompaniamencie aranżacji orkiestrowych. W ten sposób propagowano „izraelski” styl muzyki popularnej, dlatego też kiedy przestało to być potrzebne, festiwal wygaszono.

Rockowe brzmienia

Anglosaska popowa i rockowa estetyka dominowała od późnych lat 60. Hebrajska muzyka popularna tego okresu obejmowała wszystkie zachodnie gatunki: rock, disco, rap i wiele innych. Hebrajski pop przejął także sposoby działania zachodniego przemysłu muzycznego: pojawiły się gwiazdy, listy przebojów, rankingi hitów, wcześniejsze premiery singli i trasy koncertowe, a izraelscy artyści czterokrotnie zwyciężali w konkursie Eurowizji. Niektórzy muzycy poszukiwali alternatywnych brzmień: powstawały hebrajskie piosenki w rytmach bossa nova czy hebrajski blues.

Album „Shablul” (1970) Arika Einsteina i Shaloma Hanocha uważany jest za początek izraelskiego rocka, a pierwszym izraelskim zespołem rockowym, który osiągnął sukces, był The Churchills (założony w 1967 r.). Kolejny przełomowy moment to pojawienie się w 1976 r. płyty „Sof Onat Hatapuzim” („Koniec sezonu pomarańczowego”) zespołu Tammuz. Zupełnie inny styl natomiast reprezentowali Svika Pick, charakterystyczni ze względu na stroje w stylu glam, oraz Kaveret, założony w 1972 r. zespół siedmiu najwybitniejszych młodych gwiazd Izraelskich Sił Powietrznych – wciąż uważany za jedno z największych osiągnięć w historii tego gatunku.

Dysonans wywołany gwałtownym rozwojem izraelskiego rocka i wciąż żywą tradycją Pieśni Ziemi Izraela załagodziła grupa muzyków: Yehudit Kravitz, Yoni Rechter, Shlomo Gronich i Matti Caspi, dążąca do stworzenia oryginalnego izraelskiego stylu z elementami progresywnego rocka. Z repertuaru Pieśni Ziemi Izraela zaczerpnęli motywy lirycznej ballady, używając przy tym tradycyjnych instrumentów: fletni, fletu protego i darbuki. Ich piosenki były zazwyczaj bardziej złożone rytmicznie i harmonicznie w porównaniu z przeciętnymi utworami popowymi.

Gwałtowne odejście od konserwatywnych stylów rockowych z lat 80. nastąpiło wraz z pojawieniem się Aviva Geffena około 1990 r. Występujący na scenie w kobiecym stroju i ciężkim makijażu Geffen demonstracyjnie unikał projektów związanych z izraelską armią i śpiewał o narkotykach, seksie oraz alienacji, a wszystko w stylu punkowym, kwestionując tym samym tradycyjną „izraelskość”.

Orientalne korzenie

Początków gatunku musiqa mizrahit, czyli izraelskiej „orientalnej” czy też „śródziemnomorskiej” muzyki popularnej, upatrywać można w greckich pieśniach ludowych śpiewanych w języku hebrajskim. Pojawiają się w nim elementy etniczne z żydowskiej tradycji, szczególnie jemeńskiej. Dzięki demokratyzacji branży nagraniowej po upowszechnieniu się kasety magnetofonowej mizrahit trafiło do głównego nurtu izraelskiej muzyki – to ten gatunek wypromował najdłużej obecne na scenie i najlepiej sprzedające się izraelskie gwiazdy.

Status Żydów Mizrahi [czyli arabskich Żydów – przyp. tłum.] w izraelskim społeczeństwie znacząco się poprawił od lat 90. Globalizacja i wdrożenie multikulturalizmu jako polityki na szczeblu instytucjonalnym miały ogromny wpływ na głęboko podzielone, nie tylko etnicznie, ale przede wszystkim politycznie i religijnie izraelskie społeczeństwo. Odcisnęło to swoje piętno także na głównym nurcie popu.

Sama musiqa mizrahit także ewoluowała. Starsze instrumenty (buzuki, kanun, ud, gitara) ustąpiły miejsca syntezatorom. Dystrybucja przeniosła się ze sklepików w okolicy dworca do salonów muzycznych i internetu. Dawniej ograniczona do tematycznych audycji, dziś wybrzmiewa w najważniejszych kanałach radiowych i telewizyjnych. Bezpośredni, nieformalny kontakt z publicznością wciąż jest istotną częścią występów, jednak obecnie to nagrania oraz występy w radiu i telewizji stanowią główne źródło dochodu muzyków.

Musiqa mizrahit łączy w sobie różnorodne tradycje, wśród których najważniejszymi są hebrajskie wersje greckich piosenek, jemeńskie i marokańskie pieśni religijne, europejskie ballady w stylu festiwalu w San Remo, shirei dika’on (dosłownie: „posępne piosenki”) i najbardziej emblematyczne Pieśni Ziemi Izraela.

Greckie elementy to zasługa piosenkarza Arisa Sana. Siedemnastoletni nie-Żyd, który odwiedzał Izrael po 1956 r., pojawiał się w klubach w portowej Hajfie. Jego charakterystyczny styl gry na buzuki zainspirował dźwięki gitar elektrycznych w musiqa mizrahit. Brzmienia w stylu San Remo znalazły się w nim z kolei za sprawą śpiewaków takich jak Nissim Sarusi, który występował na scenie nocnego klubu Ramli na wschodzie Tel Awiwu. Shirei dika’on to głównie przeróbki tureckich piosenek arabeskowych, których intonacja ma wywoływać poczucie głębokiego smutku i rozpaczy. Rozpowszechnianie się w Izraelu musiqa mizrahit jest symptomatyczne. Brzmienia głównego nurtu muzyki arabskiej nigdy nie znalazły się w granicach tego gatunku, co jest po części związane z procesem dearabizacji Żydów z krajów arabskich, mającym swe korzenie w syjonizmie.

Międzynarodowa sława

Trajektorię wędrówki musiqa mizrahit z marginesu do mainstreamu uosabia Zohar Argov (wcześniej Urkavi, 1955–1987), uważany za najbardziej reprezentatywnego wykonawcę tego nurtu, zarówno ze względu na swoją popularność, jak i opinie krytyków oraz wszechobecność w izraelskim pejzażu dźwiękowym. Kariera Argova trwała tylko siedem lat (1980-87), była jednak błyskotliwa i pełna zwrotów akcji. Argov dorastał w zubożałej dzielnicy na południu Tel Awiwu jako pierwsze z dziesięciorga dzieci w trudnej rodzinie. Jeszcze jako chłopiec śpiewał w jemeńskiej synagodze, a jego droga do sławy rozpoczęła się wraz z wydaniem pierwszej kasety „Elinor” w 1980 r. Argova nazywano Ha-melekh (Król), co dobrze oddawało jego status. Samobójstwo, które popełnił oczekując na rozprawę sądową za przestępstwa narkotykowe, tylko wzmocniło jego status ofiary systemu. Portretowany jako bohater tragiczny, człowiek targany wielkimi emocjami – zarówno w życiu, jak i sztuce – z powodu swojej gwałtownej śmierci wrył się w zbiorową pamięć jak żaden inny popowy artysta.

Kariera Ofry Hazy (1957–2000) przypomina nieco losy Argova, ale jej międzynarodowy wydźwięk pokazuje, jak duży wpływ na życie artysty ma odpowiednie zarządzanie karierą. Skromne początki młodej jemeńskiej piosenkarki w południowym Tel Awiwie zapowiadały raczej lokalną karierę w nurcie musiqa mizrahit. Lecz Haza stała się jedną z najwybitniejszych piosenkarek izraelskiego popu i osiągnęła największy sukces międzynarodowy spośród wszystkich izraelskich wykonawców. Dopiero kiedy ugruntowała swoją pozycję piosenkarki pop, zaczęła sięgać po rodzinne tradycje w albumach takich jak „Shirei Teyman” („Pieśni Jemenu”, 1984) i „Yemen Love” (1988). Zawiłe aranżacje żydowskich pieśni jemeńskich w rytmach electro-dance, chociażby „Desert Wind” (1989), były jednymi z pierwszych udanych przykładów etno disco na międzynarodowej scenie.

Wspólna różnorodność

We wczesnych latach 90. dotychczasowy rozdźwięk pomiędzy musiqa mizrahit a izraelskim pop-rockiem zaczął maleć, na co miały wpływ m.in. kolejne odmiany izraelskiego „etnicznego” rocka i muzyki światowej.

Zespół Ethnix eksperymentował z brzmieniami nawiązującymi do musiqa mizrahit na swoim albumie „Masala” z 1991 r., który powstawał we współpracy ze wschodzącą gwiazdą tego gatunku, Zehavą Ben. Najbardziej utytułowanym zespołem rockowym z orientacją mizrahit był Tea-Packs, wykorzystujący wschodnie techniki, takie jak śpiewanie i granie unisono przez dłuższy czas, a także heterofonię, wokalne i instrumentalne improwizacje, cytaty z tradycyjnych marokańskich piosenek, mikrotony i arabskie wzory rytmiczne.

Nowa generacja artystów z końca lat 90. odeszła od klasycznego stylu mizrahit na rzecz muzyki bliższej popowemu centrum. Przykładem tego trendu jest Sarit Hadad (ur. 1978), która z młodej piosenkarki wykonującej hebrajskie przeróbki tureckich piosenek stała się gwiazdą izraelskiego popu. Nagrała 20 albumów, z których pięć znalazło się na szczycie listy przebojów – reprezentowała nawet Izrael na Eurowizji.

Współcześnie musiqa mizrahit pojawia się na listach popowych przebojów, gości w programach w najlepszym czasie antenowym, a także na najważniejszych festiwalach izraelskiej muzyki folkowej i popularnej. Muzycy spod znaku mizrahit dominują także w programie „Kokhav Nolad” („Gwiazda się rodzi”), izraelskiej wersji „Idola”, a także regularnie reprezentują Izrael w muzycznych konkursach oraz podczas publicznych uroczystości.

Musiqa mizrahit to autentyczny (i subwersywny) wyraz walki Żydów Mizrahi przeciwko marginalizacji i deprecjacji w izraelskim społeczeństwie. Sukces tego nurtu sprawił, że dziś jest on w samym centrum izraelskiej muzyki popularnej, a jego twórcy uznawani są jako w pełni izraelscy. Można więc powiedzieć, że w pełni zrealizowali swój cel.

Zróżnicowanie i globalizacja izraelskiego krajobrazu muzycznego w ciągu ostatnich dwóch dekad spowodowały otwarcie się lokalnych artystów na różnorodne formy nowej muzyki. Izraelscy muzycy spod znaku psychodelicznego transu (Alien Project, Astral Projection i Infected Mushroom) zdobyli międzynarodowe uznanie. Offer Nissim to szanowany producent muzyki house. Z kolei dzięki artystom takim jak Hadag Nahash, Subliminal i Sagol 59 w Izraelu rozwinął się również hebrajski rap i hip hop. Podobnie jak undergroundowa scena metalowa, którą reprezentują dobrze znane na świecie zespoły Orphaned Land i Melechesh.

Izraelskie wieloetniczne zespoły, takie jak Bustan Abraham i East-West Ensemble, osiągnęły międzynarodowy sukces pod koniec lat 80. i 90. ubiegłego wieku. Nowsze grupy, chociażby Idan Raichel Project i Balkan Beat Box, zyskały jeszcze większą popularność poza granicami kraju. Inne style izraelskiej muzyki światowej, np. muzyka o korzeniach irackich Yaira Dalala, są zorientowane bardziej lokalnie. Muzyka poszukująca własnego języka, bazująca na kapitale różnorodnych etnicznie żydowskich społeczności imigranckich, a także lokalnej palestyńskiej ludności arabskiej, stała się międzynarodowym znakiem rozpoznawczym izraelskiej kultury. ©

Tłumaczenie ALEKSANDRA WOJTASZEK

EDWIN SEROUSSI jest izraelskim muzykologiem urugwajskiego pochodzenia. Profesor na uniwersytecie w Jerozolimie, zajmuje się tradycyjną muzyką żydowską północnej Afryki i Bliskiego Wschodu, a także współczesną muzyką popularną Izraela.