Krzyże z Przebraża

W niedzielę 11 lipca 1943 r. od rana padało. Gęsty deszcz zniechęcił wielu ludzi do udziału w niedzielnej sumie, toteż w renesansowej kolegiacie w miejscowości Kisielin w wołyńskim powiecie Horochów zgromadziło się nie więcej niż 150 osób. „Jeszcze przed nabożeństwem dostrzegłem w pobliżu kościoła jakichś obcych ludzi, ale nikt nie zwrócił na nich specjalnej uwagi (...). Po nabożeństwie na dziedzińcu zaroiło się od czarnosotennych. Ludzie momentalnie zawrócili do kościoła. Wtedy bandyci otworzyli ogień. Ci, którzy nie zdążyli cofńąć się w porę, padli w czasie tej pierwszej strzelaniny” - wspominał świadek Sławomir Dąbski, po wojnie nauczyciel szkoły muzycznej w Lublinie.

Około stu osób ukryło się na plebanii, reszta postanowiła poddać się, licząc na litość napastników. Ale 11 lipca 1943 r., w dniu prawosławnego święta świętych Piotra i Pawła, w Kisielinie nie było litości. „Na dole banderowcy zaczęli mordować tych, co się poddali. Na dziedziniec kościelny drzwiami z kaplicy wyszło kilkanaście osób, obok nich eskorta. Szli za dzwonnicę tą samą drogą, jaką zawsze chodzili w procesji” - relacjonował inny świadek, Włodzimierz Sławosz Dębski. Po chwili ukryci na plebanii usłyszeli salwy.

Tego dnia w Kisielinie oddział Ukraińskiej Armii Powstańczej (UPA) zamordował 90 Polaków.

Było to apogeum terroru: między 11 a 15 lipca oddziały UPA i OUN (Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów) zaatakowały równocześnie 167 zamieszkanych przez Polaków miejscowości na terenie trzech wołyńskich powiatów: horochowskiego, łuckiego i włodzimierskiego. Raport niemieckiego kontrwywiadu z 13 lipca informował krótko: „Nacjonaliści ukraińscy prowadzą na Wołyniu eksterminację ludności polskiej; ruch banderowski unicestwia polskich osadników na Wołyniu”.

Sądzony po wojnie przez sowiecki sąd Ohorodniczuk-Nikołaj Kwilkowśkij zeznał podczas śledztwa: „12 lipca 1943 r. rano razem z grupą UPA liczącą około 20 ludzi wszedłem w czasie Mszy do kościoła (w Porycku) iwanickiego rejonu, gdzie w ciągu 30 minut wraz z innymi zabiliśmy obywateli narodowości polskiej. W czasie tej akcji zabito 300 ludzi, wśród których były dzieci, kobiety i starcy. Po zabiciu ludzi w kościele udałem się z grupą do położonej w pobliżu wsi Radowicze oraz polskich kolonii Sadowa i Jeżyn, gdzie wziąłem udział w masowej likwidacji ludności polskiej. W wymienionych koloniach zabito 180 kobiet, dzieci i starców. Wszystkie domy spalono, a mienie i bydło rozgrabiono”.

Inny członek UPA, Arsenij Bożewśkij, opowiadał przed sądem: „W lipcu 1943 r. nasz oddział przybył do byłej posiadłości hrabiego Koszewskiego, gdzie mieszkało około 100 Polaków, których zlikwidowaliśmy bezlitośnie przy użyciu broni palnej i białej.
Zlikwidowaliśmy całe rodziny nie oszczędzając starców, kobiet i dzieci. Dzieci płakały, kobiety-matki prosiły, aby pozostawić ich dzieci przy życiu. Ale nie zwracaliśmy na te prośby uwagi i zabijaliśmy je używając do tego broni i noży”.

Wedle ustaleń Ewy i Władysława Siemaszków, autorów monumentalnej - dwa tomy, 1500 stron druku - książki „Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej Wołynia 193945”, cały bilans ofiar wołyńskiej tragedii po polskiej stronie to 50-60 tysięcy zamordowanych, z czego 19,5 tysiąca udało się zidentyfikować z imienia i nazwiska. Jeśli doliczyć ok. 20-25 tysięcy ofiar z przedwojennych województw lwowskiego, tarnopolskiego i stanisławowskiego oraz kilka tysięcy z terenów południowo-wschodniej Polski w jej dzisiejszych granicach, bilans strat zamyka się liczbą około 100 tysięcy zabitych.

Bilansu ofiar po stronie ukraińskiej nie ma. Narodowa Akademia Ukrainy od kilku lat prowadzi własne badania na ten temat. Co jakiś czas w ukraińskiej prasie pojawiają się apele o dostarczanie świadectw, mających ukazać wołyńską tragedię od drugiej strony. Część historyków przyjmuje, że „z rąk polskich” w latach 1939-47 - a więc łącznie z „Akcją Wisła” - zginęło kilka, może nawet kilkanaście tysięcy Ukraińców.

Wtedy, latem 1943 r., Sławomir Dębski wskutek odniesionych ran stracił nogę. Do szpitala odwieźli go dwaj znajomi Ukraińcy. Za pomaganie Polakom ze strony UPA groził wyrok śmierci. W pracy Siemaszków jest mowa o 250 znanych przypadkach pomocy udzielonej Polakom. Wiadomo, że dla 167 Ukraińców skończyło się to śmiercią - z rąk rodaków.

Po wojnie przez dziesięciolecia nad wołyńską tragedią zalegała cisza. Nie uczono o niej w szkołach ani na uniwersytetach. Pamięć trwała jedynie wśród tych, którzy to widzieli i wśród ich rodzin. Oni też, świadkowie, a nie zawodowi historycy, wykonali największą pracę dokumentacyjną, aby pamięć nie zaginęła. Świadectwo prawdy było dla nich rodzajem moralnej powinności.

Inicjatywa wyszła ze środowiska kombatantów z 27. Wołyńskiej Dywizji Armii Krajowej w połowie lat 80. Impulsem był wywiad prasowy, w którym pewien profesor historii Uniwersytetu Warszawskiego stwierdził, że AK na Wołyniu mordowała niewinne kobiety i dzieci. Wołyniacy chcieli oddać sprawę do sądu, ale zorientowali się, że nie mają żadnych dowodów, żadnych relacji, że mogą przeciwstawić tylko własną pamięć.

- Wtedy zrozumieliśmy, że jeśli sami nie zbierzemy dokumentacji losu Polaków na Wołyniu, nikt tego nie zrobi, a pamięć po ofiarach zbrodni nigdy nie będzie uczczona - opowiada Andrzej Zupański, przez wiele lat sekretarz, a dziś przewodniczący Okręgu Wołyńskiego Światowego Związku Żołnierzy AK. - Rozesłaliśmy więc apel do naszych członków w Polsce i w ciągu kilkunastu kolejnych miesięcy mieliśmy kilkaset spisanych świadectw.

Ze świadectw tych powstała broszura „Zbrodnie nacjonalistów ukraińskich dokonane na ludności polskiej na Wołyniu 193945”, wydana w 1990 r. (autorzy: Jan Turowski i Władysław Siemaszko).

Dalsze prace przez kolejne 10 lat prowadził Siemaszko z córką Ewą.

W poszukiwaniu dokumentów i relacji Siemaszkowie przeczesywali archiwa, czytali akta procesowe sądzonych po wojnie członków UPA, docierali do świadków.

Zabezpieczanie śladów

Wołyń obecny jest także w biografii Władysława Siemaszki. Urodzony w 1919 r., był żołnierzem 27. Dywizji AK i do 1944 r. żył na Wołyniu. Wcześniej, w 1940 r., sowiecki sąd skazał go na karę śmierci (zamienioną na 10 lat łagru). Siedział w więzieniu w Łucku, gdy w czerwcu 1941 r. III Rzesza zaatakowała ZSRR i w więzieniach położonych na terenie okupacji sowieckiej cofające się oddziały NKWD rozpoczęły systematyczne mordowanie więźniów uważanych za „politycznych”. Siemaszko przeżył taką masakrę w Łucku.

W 1945 r. aresztowany ponownie przez Sowietów i przekazany polskim władzom komunistycznym, spędził w więzieniu kolejne dwa lata. Potem, w PRL, pracował jako radca prawny.

- Dlaczego to zrobiliśmy? - Ewa Siemaszko, córka Władyslawa, powtarza pytanie. - Bo naszym obowiązkiem było danie świadectwu prawdzie, skoro nikt inny nie chciał tego zrobić.

To samo mówiła, kiedy jesienią ubiegłego roku odbierała przyznaną po raz pierwszy Nagrodę im. Józefa Mackiewicza. Ewa Siemaszko od początku określa zbrodnie popełnione na Polakach mianem ludobójstwa (zgodnie z definicją Konwencji ONZ z 1948 r.) i nie przyjmuje do wiadomości żadnych innych słów, jakimi określa się tę zbrodnię.

Dla części ukraińskich historyków takie określenie jest nie do przyjęcia, choć trudno zakwestionować im dane zawarte w tej pracy: Władysław i Ewa Siemaszkowie udokumentowali zbrodnie popełnione na Polakach w 1721 wsiach, osadach i miasteczkach Wołynia - mniej więcej w połowie ówcześnie istniejących jednostek administracyjnych.

Ich praca będzie kontynuowana.

„Wstrząsające szczegóły”

Kiedy Ewa Siemaszko odbierała w imieniu swoim i ojca Nagrodę im. Mackiewicza, w mediach pojawiły się pierwsze przecieki, że w 2003 r. odbędą się oficjalne obchody 60. rocznicy masakr na Wołyniu. 13 lutego tego roku prezydent Aleksander Kwaśniewski zakomunikował, że obejmuje nad nimi oficjalny patronat. Nie powołano żadnego komitetu. Sprawą obchodów zajmuje się szef Biura Bezpieczeństwa Narodowego i bliski współpracownik prezydenta Marek Siwiec.

- Czekaliśmy na tę chwilę 60 długich lat - mówi Andrzej Żupański. - Mijały kolejne rocznice, a nigdy wcześniej ani władze PRL, co poniekąd zrozumiałe, ani władze III Rzeczypospolitej, co już niepojęte, nie wypowiedziały się w sprawie 100 tys. polskich obywateli, zamordowanych przez nacjonalistów ukraińskich, nie oddały im hołdu.

Nawet po 60 latach Andrzej Żupański nie potrafi ukryć emocji. Żołnierz AK, na Wołyniu znalazł się wiosną 1944 roku, kiedy Okręg Warszawski AK postanowił wesprzeć wołyńską konspirację AK-owską, osłabioną najpierw deportacjami sowieckimi, potem wywózkami na roboty do Niemiec, wreszcie ukraińskimi masakrami. Oddział Żupańskiego raz tylko walczył z Ukraińcami, potem 27. Dywizja AK prowadziła działania głównie przeciwko Niemcom.

Ale bitwę tę Żupański zapamiętał może najbardziej: - Rozbiliśmy oddział UPA pod Korytnicą - wspomina. - Nigdy wcześniej nie zetknąłem się z taką zaciekłością wśród żołnierzy AK. Moi koledzy z oddziału, pochodzący z Wołynia, zabijali wszystkich Ukraińców z UPA, nie brano żadnych jeńców. Kiedy próbowałem oponować, odpowiedzieli mi, żebym się nie wtrącał. Wcześniej słyszałem tylko, że na Wołyniu działy się straszne rzeczy, ale dopiero wtedy usłyszałem wstrząsające szczegóły. I to opowiadane przez ludzi, którym UPA wymordowała całe rodziny. Zrozumiałem: to była ich zemsta.

Innym razem jego oddział AK zatrzymał dwóch Ukraińców, ojca i syna. Nie mieli broni. Kiedy zobaczyli akowców, sami zaczęli gotować się na śmierć. Zanim ich zastrzelono, kazano im zdjąć koszulę, spodnie, a na koniec buty.

Potem plutonowy „Podkowa” opowiedział Żupańskiemu o masakrze Huty Stepańskiej, w której zginęła jego rodzina.

Dwie pamięci

W archiwum państwowym obwodu wołyńskiego w Łucku wśród wielu dokumentów znajduje się tajna dyrektywa północnego dowództwa UPA podpisana przez jego komendanta płk. Romana Dmytra Klaczkiwskiego. Dyrektywa brzmi: „Powinniśmy przeprowadzić wielką akcję likwidacji polskiego elementu. Przy wycofywaniu wojsk niemieckich należy wykorzystać ten dogodny moment dla zlikwidowania całej ludności w wieku od 16 do 60 lat (...). Leśne wsie oraz wsie położone obok leśnych masywów powinny zniknąć z powierzchni ziemi”.

Choć Klaczkiwski kierował eksterminacją Polaków, jego pamięć w wielu środowiskach na Ukrainie jest czczona. W Zbarażu, gdzie się urodził, stoi jego pomnik; rada obwodowa w Równem wystąpiła o przyznanie mu tytułu „Bohatera Ukrainy”. Nie dlatego, że jego oddziały mordowały Polaków, ale za to, że oddał życie za niepodległą Ukrainę: zginął w 1945 r., otoczony przez NKWD. Pomnik ma także Roman Szuchewycz (pseudonim „Taras Czuprynka”), oficer w niemieckim batalionie Nachti-gall, od jesieni 1943 dowódca UPA. Pomnik stoi w Biłhoroszczy koło Lwowa, gdzie Szuchewycz zginął w marcu 1950 r. w walce z Sowietami. W ubiegłym roku na 60. rocznicę powstania UPA rząd Ukrainy przygotował projekt ustawy, uznającej UPA za stronę walczącą w II wojnie światowej, a jej członkom nadający status weteranów wojennych (protest w tej sprawie złożyło rosyjskie MSZ).

Zbiorowa pamięć Polaków i Ukraińców o Wołyniu różnią się. Jarosław Hrycak, ukraiński historyk młodszego pokolenia, tak pisze w wydanej po polsku „Historii Ukrainy”: „Przedstawianie strony ukraińskiej wyłącznie jako rezunów, a polskiej jako ofiar, nie odpowiada prawdzie. Było to starcie dwóch nacjonalizmów, posiadających długą listę wzajemnych krzywd i nienawiści. Żadna ze stron nie była ani całkowicie niewinna, ani winna. Gorzka prawda polega na tym, że ci, którzy byli rezunami w jednym przypadku, stawali się ofiarami w innym”.

Ukraińscy i polscy historycy znają wiele takich przypadków: tylko w powiecie hrubieszowskim od maja 1943 do maja 1944 polskie oddziały partyzanckie spacyfikowa-ły 52 wsie ukraińskie, zabijając 4 tys. mieszkańców. Według relacji proboszcza ukraińskiej wsi Sahryń, spalonej przez tomaszowskie oddziały AK w nocy z 9 na 10 marca 1944 r., zginęło tam 600-800 osób, głównie kobiet i dzieci. Po walce dowódca ukarał winnych rabunków i mordów dokonanych na ludności cywilnej. Na jednym z żołnierzy AK wykonano wyrok, bez sądu.

Próba rozmowy

W czerwcu 1994 r. w Podkowie Leśnej ośrodek „Karta” zorganizował pierwszą konferencję naukowców polskich i ukraińskich, poświęconą historii wzajemnych stosunków w czasie II wojny światowej. Temperatura dyskusji i różnice w poglądach pokazały, że idea jest warta kontynuowania. Dwa lata później odbyło się pierwsze seminarium polsko-ukraińskie „Polska-Ukraina: trudne pytania”, zorganizowane przez Światowy Związek Żołnierzy AK oraz Związek Ukraińców w Polsce.

Choć przez pięć kolejnych lat odbyło się dziesięć spotkań - po ósmym seminarium, poświęconym „Akcji Wisła”, Związek Ukraińców wycofał się z ich organizowania - i historycy polscy i ukraińscy są zgodni w kwestii samych faktów, to różnią się nadal w ich interpretacji.

- Jednak niektórzy historycy, przykładowo profesor Serhijczuk, próbują ukryć wstydliwe fakty - mówi dr Grzegorz Motyka, historyk z lubelskiego Instytutu Pamięci Narodowej, znawca tematu i uczestnik tych seminariów. - Uważają oni, że wobec braku bezpośredniego dowodu, czyli rozkazu wymordowania Polaków, nie można o niczym przesądzać. Niekiedy górę biorą argumenty pozanaukowe: stwierdzenie, że UPA dokonywało zbrodni ludobójstwa wiąże się z określonymi konsekwencjami, także politycznymi. Ale same seminaria były oczywiście niezwykle ważne. Po raz pierwszy stworzyły okazję, by polscy i ukraińscy historycy poznali i siebie i swoje poglądy.

„Historycy ukraińscy uważają - brzmiał więc komunikat z ostatniej konferencji - że usunięcie Polaków z Wołynia było odpowiedzią na bezkompromisową politykę polskiego rządu na emigracji w Londynie, realizowaną przez Delegaturę Rządu i polskie formacje zbrojne, w kwestii przyszłej granicy polsko-ukraińskiej oraz odpowiedzią na kolaborację części ludności polskiej z władzami niemieckimi i sowieckimi skierowaną przeciw Ukraińcom, a także na polski terror wobec Ukraińców na Chełmszczyźnie począwszy od 1942 roku”.

Pod protokołem rozbieżności podpisało się 21 historyków ukraińskich i 18 polskich.

Wśród polskich jest nazwisko prof. Władysława Filara, w 1944 r. oficera 27. Dywizji AK.

Wśród ukraińskich Jewhena Stachiwa, w 1944 r. działacza OUN.

Betonowe krzyże

Przebraże to wieś, 25 kilometrów od Łucka. Przed wojną liczyła dwa tysiące mieszkańców. Wraz z sąsiednimi wioskami i koloniami - Mostami, Chołopinami, Jaźwinami, Majdanem Jezierskim, Zagajnikiem i Wydranką - tworzyła duże sołectwo, ciągnące się na przestrzeni pięciu kilometrów.

Z istniejących w lipcu 1943 roku 128 ośrodków polskiej samoobrony na Wołyniu - zorganizowanego, zbrojnego oporu przeciwko napadom UPA - Przebraże było największe. Mimo licznych prób, oddziałom UPA przez kilkanaście miesięcy nie udało się zdobyć wsi, bronionej przez pięciuset uzbrojonych żołnierzy AK i wspomaganych przez oddział partyzantów sowieckich. Bronili 10 tysięcy Polaków z okolicznych miejscowości, którzy schronili się tutaj. Doczekali nadejścia Armii Czerwonej. To polsko-sowieckie braterstwo broni - dobrze widziane w PRL - sprawiło, że wspomnienia komendanta Przebraża Henryka Cybulskiego ukazały się oficjalnie w latach 60. i były wielokrotnie wznawiane (tytuł: „Czerwone noce”).

Dziś Przebraża nie ma na mapie. Miejscowość ta nazywa się Hajowe, dawne polskie kolonie nie istnieją. Na skraju wsi, w szczerym polu, istnieje za to mały cmentarz. Tuż za bramą, po obu stronach stoi rząd czternastu betonowych krzyży, na których wyryto nazwy miejscowości i wsi, które tworzyły ośrodki samoobrony Polaków. W centralnym punkcie duży, metalowy krzyż. Czasem kwiaty pod nim złożą miejscowi, czasem przyjedzie grupa z Polski. Niepełna lista pochowanych na tym cmentarzu wynosi 90 osób: 70 zamordowanych przezUPA, 13 poległych w walce w obronie Przebraża, kilku zmarłych z powodu chorób.

Andrzej Przewoźnik, przewodniczący Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, zna ten cmentarz. To w jego sprawie wielokrotnie podróżował z Warszawy do Lwowa i Łucka. Kwestia terminu poświęcenia nekropolii była dopinana do ostatniej chwili. Jeszcze w połowie lat 90. miejscowe władze nie pozwoliły na przyjazd do Przebraża kilkusetosobowej grupy polskich kombatantów i poświęcenie krzyży.

Teraz poświęcenie cmentarza ma być pierwszym punktem zaplanowanych na wiele tygodni obchodów 60. rocznicy Wołynia. Ich kulminacyjnym momentem będzie spotkanie prezydentów Polski i Ukrainy w Porycku: w tym miasteczku 11 lipca 1943 r. oddziały UPA zmasakrowały polską ludność zgromadzoną w kościele.

Krok w przód, krok w tył

W lutym tego roku prezydent Ukrainy Leonid Kuczma powiedział, że zbrodnie przeciw ludzkości nie mogą zostać usprawiedliwione. Czy także ta dokonana w Porycku? W tekście opublikowanym na początku kwietnia w ukraińskim dzienniku „Deń” Wiktor Medwedczuk, szef prezydenckiej administracji napisał, że „ukraińskie państwo powinno osądzić zniszczenie polskiej ludności na Wołyniu i wyrazić swoje współczucie dla polskiego narodu”. W opublikowanej w tej samej gazecie - miesiąc później - debacie z udziałem byłego prezydenta Ukrainy Leonida Krawczuka padło jednak stwierdzenie, że „polskie władze przygotowujące rocznicę uległy naciskom prawicowych, szowinistycznych kół, a na Wołyniu i Chełmszczyźnie także Polacy popełniali zbrodnie”.

- To są odpryski wielkiej dyskusji na temat Wołynia, jaka toczy się na Ukrainie od kilku miesięcy - mówi Grzegorz Motyka. - W tym czasie opublikowano około dwustu artykułów, pokazano kilka filmów. Argumenty, które pojawiają się w tej dyskusji, mogą być szokujące dla Polaków. Ale warto pamiętać, że o ile w Polsce na temat Wołynia mówiło się mało, na Ukrainie nie mówiło się nic.
Pięć lat temu, w 50. rocznicę „Akcji Wisła”, ze strony polskiej padło słowo „przepraszam”.

Czy padnie teraz ze strony ukraińskiej?

- Najważniejsze, aby spotkanie 11 lipca było spotkaniem w prawdzie. I żeby temu spotkaniu towarzyszyła modlitwa - mówi Andrzej Przewoźnik.

Przewoźnik nie chce mówić o braku zgody na poświęcenie polskich cmentarzy, ekshumacje. O tym, że przez 10 lat nie udało się ustalić treści napisu na tablicy, jaka ma znaleźć się w Hucie Pieniackiej, gdzie w lutym 1944 oddziały UPA i dywizji SS Ga-lizien wymordowały ok. 900 Polaków. Przewoźnik: - Oczywiście w płaszczyźnie politycznej ważne są gesty, ale ja bym ich nie przeceniał. Jeśli nie wynikają z naturalnej potrzeby, to trudno.

- Nie oczekuję przeprosin od ukraińskiej strony. Chcę tylko, by potępili to, co zdarzyło się na Wołyniu 60 lat temu. Jeśli tak się nie stanie, w naszych wzajemnych relacjach nadal będzie tkwiła zadra - mówi Andrzej Żupański. - Oczekuję tylko, że państwo polskie uczci swoich pomordowanych - dodaje.

Według ogłoszonego w lutym kalendarza obchodów miał tego dokonać Sejm na uroczystym posiedzeniu 11 lipca. Marszałek Marek Borowski próbuje jednak doprowadzić do wydania wspólnego oświadczenia przez parlamenty Polski i Ukrainy. Pierwsza propozycja ukraińska była jednak dla strony polskiej nie do przyjęcia.

Syn rodzicom

Środowisko wołyńskie ma własny program obchodów. Jego najważniejszym punktem będzie poświęcenie pomnika: na warszawskim skwerze, przy skrzyżowaniu ulicy Armii Krajowej z Gdańską - w miejscu, gdzie stoi pomnik 27. Dywizji AK - jego autor Kazimierz Danilewicz wykonał krzyż i jedenaście słupów, symbolizujących jedenaście byłych wołyńskich powiatów. Jak symboliczne gromnice na straży pamięci poległych i pomordowanych.

Grzegorz Motyka: - Mam nadzieję, że rocznica Wołynia pozwoli nam oswoić się z tymi faktami, nie tylko w sferze symbo-
licznej, ale rzeczywistej. Najgorzej byłoby, gdyby po 11 lipca każda ze stron odwróciła się do siebie plecami w poczuciu dobrze spełnionego obowiązku i dalej wyliczała swoich pomordowanych, na Wołyniu czy Chełmszczyźnie. Porozumienie polsko-ukraińskie nie nastąpi dziś czy jutro. To długa perspektywa.

Nieżyjący już Włodzimierz Sławosz Dębski utrwalił na płótnie kilkunastogodzinną obronę plebanii w Kisielinie, kiedy to -mimo podpalenia kościoła - obrońcom udało się w końcu odeprzeć napastników. Wśród oblężonych była także Aniela Sławińska, jego późniejsza żona.

Wiele lat później ich syn Krzesimir Dębski, znany kompozytor, napisze muzykę do filmu „Ogniem i mieczem”, opowiadającym o wojnach polsko-ukraińskich w XVII wieku.

W dniu centralnych obchodów 60. rocznicy eksterminacji Polaków na Wołyniu zostanie wykonany utwór, który skomponował specjalnie na tę okazję.