Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →
- 1914-1918 - I wojna światowa staje się katalizatorem wielkiej przebudowy świata arabskiego. W 1915 r. dominująca w nim Turcja, w skład której wchodzi też dolina Eufratu i Tygrysu (starożytna Mezopotamia), przystępuje do wojny po stronie Niemiec i Austro-Węgier; ciężkie walki brytyjsko-tureckie toczą się o cieśniny łączące Morze Śródziemne z Czarnym na półwyspie Gallipoli. W 1917 r. wojska brytyjskie lądują w Basrze i zajmują trzy wschodnie prowincje Turcji, do Imperium Osmańskiego należące od XVII w. i obejmujące obszar późniejszego Iraku: prowincje Bagdad, Mosul i Basra (do ostatniej należał obszar późniejszego Kuwejtu, na co powoływać będzie się w 1990 r. Saddam Husajn, gdy postanowi "zjednoczyć" tę ziemię z Irakiem).
- 1916 - Brytyjczycy i Francuzi dochodzą do porozumienia, w myśl którego Mezopotamia ma znaleźć się w strefie wpływów Francji. Brytyjczycy łamią te ustalenia i pozostawiają tam wojska (niektórzy politolodzy twierdzą, że francusko-brytyjskie spory o politykę wobec Iraku pod koniec XX i na początku XXI w. mają swe źródło także w konflikcie... sprzed prawie stu lat).
- 1920 - brytyjskie władze kolonialne popełniają szereg błędów. Szyici, którzy początkowo traktowali Brytyjczyków jako wyzwolicieli spod władzy tureckiej, organizują powstanie, domagając się niezależnego państwa pod rządami muzułmańskiego władcy. Wojska brytyjskie tłumią je szybko, jednak straty obu stron są, jak na wojnę kolonialną, tak wysokie - ginie 500 Brytyjczyków i Hindusów (z kolonialnych pułków indyjskich) i 6 tys. powstańców - że brytyjski parlament wzywa rząd do wycofania się z Mezopotamii. Liga Narodów udziela Wielkiej Brytanii mandatu do tworzenia osobnego państwa.
- 1921 - powstaje państwo Irak, łączące wiele narodów i religii. Ponieważ centrum kraju tworzy żyzna dolina Eufratu i Tygrysu. Irak bywa nazywany "Krajem Dwóch Rzek". Podczas konferencji w Kairze zapada decyzja, że Irak będzie monarchią parlamentarną, a królem zostanie Emir Faisal, syn szeryfa z Mekki, z dynastii Haszemitów (z niej wywodzi się dziś rodzina królewska Jordanii). Podczas I wojny światowej Faisal był przywódcą arabskiego powstania przeciw Turkom i walczył ramię w ramię ze słynnym Lawrencem z Arabii. Elitę polityczną tworzy otoczenie Faisala: oficerowie o poglądach nacjonalistycznych, wykształceni w tureckich szkołach wojskowych, którzy przyłączyli się do ruchu antytureckiego.
- 1930 - Wielka Brytania i król Faisal I podpisują traktat o niepodległości Iraku, który w 1932 r. formalnie przestaje być obszarem mandatowym Ligi Narodów, pozostaje jednak w strefie wpływów Londynu. Nowe państwo opiera się na arabsko-nacjonalistycznej doktrynie państwowej, nawiązując do rodzącego się w krajach muzułmańskich - w wyniku powojennych zmian politycznych i rozpadu Imperium Osmańskiego - panarabskiego nacjonalizmu.
Irak jest tworem niestabilnym. Początkowo iraccy szyici popierają Faisala, który jest potomkiem Mahometa i szyickiego męczennika Alego; "Król nawiedził groby przodków" - piszą szyickie gazety po wizycie Faisala w Karbali i Nadżafie, świętych miastach. Z czasem przywódcy szyiccy, niechętni Brytyjczykom, odwracają się od króla, lojalnego wobec Londynu. Poza tym szyici (a także Kurdowie) odrzucają ideę panarabską, która przybiera charakter świecki. Nie akceptując też projektu konstytucji, przywódcy szyiccy ogłaszają bojkot referendum, które decydowało o jej przyjęciu i odmawiają współpracy z rządem. W odpowiedzi władze, chcąc zapobiec niepokojom, usuwają z Iraku aktywnych politycznie duchownych i teologów szyickich. Szyici dopiero poniewczasie dojdą do wniosku, że strategia odmowy udziału w życiu publicznym była błędem, także dlatego, że kluczowe pozycje objęli sunnici. Ci urzędnicy i oficerowie - wywodzący się z mniejszości - szyicką większość traktują nieufnie, jak "piątą kolumnę" Persji (późniejszy Iran). W efekcie na górzystej północy faktyczną władzę sprawują Kurdowie (granice są tam zawsze fikcyjne), w centrach miejskich dominują sunnici (kiedyś związani z sunnickim Imperium Osmańskim), na południu większością są szyici. Problemem są też różnice społeczne: polityka "klientelizmu" Faisala prowadzi do powstania nowej klasy społecznej, w oparciu o elity oficerskie, zamożnych mieszczan-sunnitów i posiadaczy ziemskich-szyitów. - 1933 - nagła, choć naturalna śmierć Faisala I. Znika postać symbolizująca iracką państwowość i ideę integrowania społeczeństwa na bazie nacjonalizmu. Królem zostaje Ghazi I, niedoświadczony syn Faisala, który interesuje się głównie rozrywkami.
- 1939 - Ghazi ginie w wypadku samochodowym, królem zostaje jego małoletni syn Faisal II. Ani on, ani wcześniej jego ojciec nie są w stanie zapanować nad narastającymi konfliktami wewnętrznymi. Ostoją dla władz staje się coraz bardziej armia, zdominowana przez nacjonalistów sunnickich. Ale ona też targana jest konfliktami: między zwolennikami budowania Iraku jako państwa Irakijczyków a pan-arabistami (uważającymi, że istnieje jeden naród arabski i należy dążyć do powstania wielkiego państwa Arabów, łączącego Irak, Egipt, Syrię i Palestynę). Także w społeczeństwie tworzą się nowe środowiska polityczne, np. młodych intelektualistów domagających się większego pluralizmu. Elity dzieli stosunek do Wielkiej Brytanii, nadal kontrolującej Irak: część elit głosi lojalność wobec Londynu, część (wspierana przez młodych oficerów i intelektualistów) opowiada się za pełną samodzielnością.
- 1936-1941 - słabość następców Faisala I i konflikty wewnętrzne sprawiają, że główną siłą staje się armia, która przeprowadza pucze, zmienia premierów i ministrów.
- 1939 - wybuch wojny w Europie sprawia, że w dowództwie armii irackiej i w elitach politycznych zwiększają się wpływy zwolenników niezależności od Londynu, a naturalnym sojusznikiem wydaje się III Rzesza. W Iraku narasta antysemityzm; mimo że większość 300-tysięcznej społeczności żydowskiej - mieszkającej od czasów starożytnych - popiera iracką niepodległość, dochodzi do pogromów na Żydach.
- Kwiecień 1941 - armia odsuwa od władzy frakcję probrytyjską, w tym regenta. Nowy rząd i premier Raszid Ali Al-Kailani nawiązują potajemnie kontakty z Berlinem. Hitler ma nadzieję, że proniemiecki Irak pomoże w zrealizowaniu planu uderzenia z Afryki Północnej na pola naftowe Bliskiego i Środkowego Wschodu i na pokonanie ZSRR. Do Bagdadu rusza niemieckie wsparcie: sto samolotów i doradcy.
- Maj 1941 - w odpowiedzi na proniemiecki zwrot władz w Bagdadzie premier Churchill rozkazuje wojskom brytyjskim na Bliskim Wschodzie zająć Irak. Po trwających miesiąc walkach Brytyjczycy zajmują kraj; brytyjskie lotnictwo niszczy niemieckie samoloty na lotnisku w Mossulu. Premier Al-Kailani i Wielki Mufti Jerozolimy, Amin Al-Husseini (żyjący na emigracji w Bagdadzie) szukają schronienia w Berlinie.
- 1941-1945 - druga okupacja brytyjska. Z nadania Brytyjczyków rządzą przychylne im elity (na czele probrytyjskich polityków stoi Nuri As-Said) i król Faisal II, mogąc liczyć na wsparcie Londynu (mimo wycofania wojsk brytyjskich po wojnie).
Tymczasem konflikty narastają: gospodarka opiera się nadal na klientelizmie, ludność szyicka jest szykanowana w administracji, imigracja ze wsi do miast tworzy nowe grupy społeczne, podatne na agitację partii komunistycznej i panarabsko-nacjonalistyczno-socjalistycznej partii Baas (powstała w latach 40. w Syrii, by w latach 50. zakorzenić się w Iraku). Jednym z haseł Baas jest świeckie państwo i reforma rolna. Agitacja obu partii trafia do mieszkańców slumsów, wywodzących się często z pochodzących ze wsi szyitów; wśród nich popularna jest zwaszcza partia komunistyczna. - 1948 - wojna żydowsko-arabska o niepodległość Izraela, w której uczestniczył też Irak, kończy się klęską Arabów; jej skutkiem jest polityczne wrzenie w krajach arabskich i kompromitacja elit. W 1952 r. dochodzi do przewrotu w Egipcie, którego nowy przywódca Naser staje się idolem dla Arabów. Także w Iraku rośnie niezadowolenie armii z władzy cywilnej.
- Lipiec 1958 - koniec monarchii, początek (formalnej, bo nie faktycznej) republiki: dwaj generałowie, Abd Al-Karim Qasem i Abd Al-Salam Arif, przeprowadzają pucz. Ginie 23-letni Faisal II i cała jego rodzina, zamordowany zostaje Nuri As-Said, symbolizujący związki Iraku z Londynem. Między generałami dochodzi szybko do walki o władzę; wygrywa Qasem i tworzy rząd wojskowy. Jego matka była szyitką i Qasem pomaga szyickiej biedocie: slumsy zostają przebudowane, doprowadzana jest tam elektryczność i woda. Qasem daruje obalonemu Arifowi życie, co wkrótce okaże się błędem.
- 1963 - mając poparcie części armii i Baas, Arif obala Qasema i każe go zgładzić. Arif tworzy rząd wspólnie z partią Baas i - także pod jej wpływem - zaczyna negocjacje z Egiptem i Syrią o utworzeniu jednego wielkiego państwa arabskiego. Kiedy kilka miesięcy później rozmowy kończą się fiaskiem, Arif dokonuje puczu, obejmuje władzę jako dyktator i usuwa z rządu partię Baas, która schodzi do podziemia.
Tymczasem na początku lat 60. iraccy szyici podejmują własną działalność polityczną: młodzi teologowie i nauczyciele szkół religijnych tworzą nową partię Dawa (Partię Misyjną), pod wodzą charyzmatycznego Mahometa Bakira Al-Sadra. Partia odrzuca wpływy Zachodu, organizuje własne instytucje edukacyjne, głosi "powrót do źródeł islamu" i walczy (ale nie zbrojnie) zarówno z komunistami, jak i z partią Baas. - 1966 - Arif ginie w wypadku helikoptera, władzę obejmuje jego brat Abd Al-Rahman Arif, który nie ma jednak takiego oparcia w armii jak zmarły poprzednik, tym bardziej, że wśród najwyższych wojskowych coraz większą popularnością cieszy się partia Baas.
- 1967 - "wojna sześciodniowa" z Izraelem, w której uczestniczy Irak, prowadzi do utraty wiarygodności przez przywódców arabskich. Dla Arabów to klęska polityczna i psychologiczna.
- 1968 - generał Ahmad Hasan Al-Bakr, jeden z dowódców armii i "mocny człowiek" partii Baas przeprowadza kolejny pucz, obejmuje władzę i zostaje prezydentem. Jego zausznikiem, odpowiedzialnym za aparat bezpieczeństwa, jest niejaki Saddam Husajn, który - syn pasterza, bez wykształcenia wojskowego - w latach 60. był organizatorem struktur i sukcesów partii Baas. Z czasem Husajn przejmuje - drogą intryg, "czystek" i terroru - faktyczną władzę w państwie: to on, a nie prezydent, kontroluje armię, tajne służby i partyjną milicję. Husajn tworzy własny nieformalny system władzy, opierający się na sunnitach z Tikritu, rodzinnego miasta jego i prezydenta. Partyjna ideologia panarabsko-socjalistyczna staje się tylko instrumentem władzy.
Szyickie organizacje polityczne i społeczne występują początkowo przeciw rządom partii Baas. Nowe władze odpowiadają represjami: Al-Sadr, część jego rodziny oraz liderzy organizacji szyickich zostają wymordowani. Organizacje szyickie schodzą do podziemia (im to przypisuje się zamach na syna Husajna, Udaja, w 1996 r., podczas którego Udaj został ranny). Wielu duchownych szyickich, którzy angażowali się politycznie, ucieka do Iranu lub do Wielkiej Brytanii, gdzie tworzą się liczne organizacje emigrantów. - 1977 - Saddam publikuje programową książkę "Nasza walka i polityka międzynarodowa", w której zawiera m.in. wizję wielkiego państwa arabskiego, zjednoczonego pod egidą Iraku, i zapowiada unicestwienie Izraela. Irak, który bierze udział we wszystkich wojnach żydowsko-arabskich (poza wojną o Kanał Sueski w 1956 r.), uważany jest za jedno z głównych zagrożeń żydowskiej państwowości.
- 1979 - Husajn odsuwa od władzy Al-Bakra i zostaje prezydentem. Sprzyja mu sytuacja ekonomiczna: w latach 70. Irak przeżywa wielki rozwój gospodarczy. Jego źródłem są reformy gospodarcze (industrializacja) i socjalne jeszcze z czasów monarchii i z lat 60., a przede wszystkim zyski z eksportu ropy. W oparciu o nie rozwija się sektor państwowej gospodarki, prowadzone są inwestycje, pracują zagraniczne firmy (także polskie), państwo rozbudowuje oświatę i ochronę zdrowia. Wszystko odbywa się w warunkach państwa autorytarnego: władze prześladują każdy przejaw opozycji, zwłaszcza Kurdów (organizujących kolejne powstania) i szyitów, w tym szyickie duchowieństwo, sprzeciwiające się rządom świecko-socjalistycznej partii Baas.
- 1980 - armia iracka uderza na Iran, którym w wyniku tzw. rewolucji islamskiej rządzą tamtejsi szyiccy duchowni pod wodzą ajatollaha Chomejniego. Ta tzw. pierwsza wojna z Zatoce trwa do 1988 r., ginie w niej po obu stronach ponad milion ludzi, w tym wielu irackich szyitów, którzy ku pewnemu zaskoczeniu nawet Husajna w większości nie unikali służby wojskowej (co można tłumaczyć i tym, że Irańczycy to nie Arabowie, ale Persowie, i pomiędzy obiema grupami etnicznymi trwają do dziś animozje). Wojna kończy się "remisem", mimo że Irak otrzymuje wówczas dostawy broni z ZSRR (dwie trzecie wyposażenia armii), Francji (samoloty mirage, technologia reaktora atomowego) czy Niemiec Zachodnich (technologia do produkcji broni chemicznej i biologicznej). Husajn może liczyć także na ciche poparcie USA, które postrzegają Irak jako zaporę dla islamskiej rewolucji z Iranu. Skutkiem wojny jest załamanie irackiej gospodarki i długi za granicą (dziś urosły one do 60 miliardów dolarów).
- 1981 - ruch panarabskiego nacjonalizmu odchodzi powoli w przeszłość, czego symbolem staje się zamordowanie w 1981 r. prezydenta Egiptu Anwara As-Sadata, nacjonalisty i dla Arabów bohatera przegranej wojny z Izraelem w 1973 r. Sadat ginie, zamordowany przez islamskich ekstremistów. Po osłabieniu nacjonalizmu procesy modernizacyjne w krajach islamskich idą drogą specyficzną: socjalne i społeczne napięcia zaczynają rozładowywać się we (wspieranym przez część elit) renesansie religii i w radykalizacji religijnej. Kolejnymi etapami tego procesu są: upadek szacha Iranu (zwolennika "odgórnej modernizacji") w 1978 r., wojna domowa w Libanie w latach 80., wojna w Afganistanie po inwazji ZSRR w 1979 r., która przybrała z czasem formę wojny religijnej, konflikt w Algierii (próba wprowadzenia demokracji parlamentarnej w dawnej kolonii francuskiej skończyła się sukcesem islamistów, postulujących wprowadzenie "państwa islamskiego", czemu zapobiegł powrót wojskowej dyktatury i trwająca do dziś wojna domowa). Na każdym z tych etapów istotną rolę odgrywają hasła antyzachodnie.
- Sierpień 1990 - pod hasłem przyłączenia dawnej części tureckiej prowincji Basra, armia iracka uderza na Kuwejt, zajmuje go i wprowadza w emiracie terror okupacyjny; zaczyna się tzw. druga wojna w Zatoce. Iracki wywiad morduje Kuwejtczyków i pracujących tam w chwili ataku obywateli innych krajów, wyposaża w ich tożsamość swych agentów i rozsyła po świecie. Prawdopodobnie jeden z nich - dziś odsiadujący w USA kilkusetletni wyrok więzienia - konstruuje bombę, użytą w pierwszym zamachu na World Trade Center w 1993 r.
- Styczeń-luty 1991 - wojska koalicji alianckiej, działające z mandatu ONZ i pod kierunkiem USA, wyzwalają Kuwejt (operacja "Pustynna Burza"). Irak ostrzeliwuje Izrael rakietami, w których nie ma jednak broni chemicznej - być może dlatego, że wcześniej prezydent Bush zagroził Husajnowi odwetowym atakiem nuklearnym, gdyby Irak użył przeciw wojskom koalicji lub innym krajom broni niekonwencjonalnej.
- Wiosna 1991 - wśród ludności szyickiej w miastach na południu Iraku wybucha powstanie, szybko stłumione przez wojska Husajna. Fakt, że powstańcom nie pomogli Amerykanie - Bush-senior tłumaczył później, że nie pozwalał na to ograniczony tylko do wyzwolenia Kuwejtu mandat ONZ, i że przeciwne usuwaniu Husajna były wspierające wtedy koalicję aliancką rządy państw arabskich - sprawił, że w 2003 r. szyici nie witali kwiatami wkraczających do Iraku wojsk USA. Oznaki sympatii szyici kierowali chętniej pod adresem Brytyjczyków, dawnych (historyczny paradoks) okupantów Iraku.
- Kwiecień 1991 - ONZ ustala warunki rozejmu (które Husajn będzie co chwila łamać, m.in. usuwając z kraju inspektorów ONZ), nakłada na Irak sankcje gospodarcze i ustanawia strefy zakazu lotów na północy i południu Iraku. W latach 90. Rada Bezpieczeństwa wydaje szereg rezolucji, wzywających Husajna do współpracy z ONZ.
- Listopad 2002 - Rada Bezpieczeństwa stwierdziła, że Irak łamie postanowienia ONZ i ponownie wezwała Husajna do rozbrojenia, grożąc "poważnymi konsekwencjami".
- Marzec-kwiecień 2003 - wojska USA i Wielkiej Brytanii, wspierane przez Australię i Polskę oraz (politycznie) przez ponad 40 krajów przekraczają granicę iracką. W przekazanym ONZ oświadczeniu USA wskazują, że Husajn złamał umowę o zawieszeniu broni i warunki rezolucji z 1991 r., która regulowała rozejm. Operacja "Iracka wolność", która w aspekcie politycznym, militarnym i (zdaniem koalicji) prawnym jest dokończeniem "Pustynnej Burzy", kończy się upadkiem Husajna.
- Maj 2003 - powstają struktury międzynarodowej administracji; ONZ przyjmuje rezolucję sankcjonującą obecność sił międzynarodowych.
- Czerwiec 2003 - do "polskiej strefy" trafiają pierwsze oddziały polskich żołnierzy.
- Lipiec 2003 - Paul Bremer, cywilny administrator Iraku z ramienia USA, zapowiada tworzenie rządu tymczasowego. Opracował Wojciech Pięciak
