Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →
Wraz z "Czarnymi sezonami" - jedną z najważniejszych polskich książek o czasach Zagłady - objawił się Głowiński-prozaik, eksploatujący w kolejnych zbiorach opowieści pokłady własnej pamięci. Czasem też - notujący w prozatorskich miniaturach obrazy, portrety, refleksje, sny. Teraz przyszedł czas na autobiografię.
W drukowanej w tym numerze "TP" rozmowie Michał Głowiński opowiada Katarzynie Kubisiowskiej o nękającej go klaustrofobii, mającej być może źródło w przeżyciach wojennych, i o terapii, jakiej się poddał, by się z tym problemem uporać. "Z klaustrofobii się nie wyleczyłem, ale za to gruntownie uporządkowałem własną biografię" - mówi. "Kręgi obcości" czytać można jako zamknięcie terapii, definitywne wyjście z ukrycia, które dotyczy także - rzecz u nas wciąż rzadka - własnej orientacji seksualnej. Iwaszkiewicz czy Mycielski pisali o swoim homoseksualizmie w dziennikach, które przeczytaliśmy dopiero po ich śmierci; spośród wybitnych pisarzy polskich bodaj tylko Julian Stryjkowski powiedział o tym wprost jeszcze za życia.
Jest to więc autobiografia bardzo szczera - a równocześnie, jeśli idzie o sposób opowiadania, szalenie powściągliwa. Autor rozdwaja się jakby na dwie postacie, z których druga jest obiektywnym kronikarzem życia pierwszej i z pewnym dystansem opowiada o wydarzeniach najbardziej nawet dramatycznych. Co nie znaczy, że brak tu emocji, uczuć - ale i one zostały raczej opowiedziane niż wykrzyczane. A przecież jest to historia o odebranym dzieciństwie i niewyobrażalnej wojennej traumie, zakończona wprawdzie szczęśliwie - autor i jego rodzice wojnę przetrwali - jednak pozostawiająca bohatera nie tylko z psychicznymi ranami, których pewnie nie da się zagoić, ale też z pytaniami bez odpowiedzi. "Dlaczego ja, dlaczego mnie właśnie spotkało to wyróżnienie największe w czasie trwania Zagłady, wyróżnienie życia? Dlaczego mnie, a nie choćby mojego nieco młodszego kuzyna, Adasia Rozenowicza, zagazowanego w komorach Treblinki, gdy miał lat osiem?".
"Kręgi obcości" to książka bogata. Jest poruszającą próbą odtworzenia dziejów własnej rodziny, w sytuacji, gdy większość jej członków zginęła w Zagładzie i trudno czasem nawet odnaleźć ich imiona. Jest precyzyjnym obrazem rzeczywistości okupacyjnej, w którym znalazło się miejsce i na szmalcowników, i na zwykłą inteligencką rodzinę, zaangażowaną w konspirację i udzielającą na chwilę schronienia żydowskiemu dziecku, i na postacie tak niezwykłe, jak Irena Sendlerowa i zakonnice z Turkowic. Jest przyczynkiem do dziejów antysemityzmu (katecheta w szkole w Pruszkowie!). Jest sprawozdaniem z drogi naukowej autora i spłaceniem długu mistrzom i mistrzyniom. Jest wreszcie wielostronnym i uczciwym portretem Peerelu, zwłaszcza zaś kultury tamtej epoki.
Apogeum stalinizmu przeżywał Głowiński jako student warszawskiej polonistyki. Nigdy nie był marksistą, dwa lata po Październiku rozpoczął pracę jako asystent w Instytucie Badań Literackich (IBL, powołany w okresie "przyspieszonego stalinizowania polskiej kultury", odszedł już od swoich początków, by wkrótce stać się wyspą niezależności intelektualnej). W końcu lat 70. podpisał deklarację Towarzystwa Kursów Naukowych i zaczął w "drugim obiegu" publikować prace o nowomowie. Bagatelizuje tamto zaangażowanie, było ono jednak świadectwem odwagi i ważnym znakiem dla innych. Można go nazwać świadkiem obiektywnym. W ocenach aktorów tamtego czasu bywa bezlitosny, umie jednak docenić tych, którzy z zamordystów stali się liberałami. No i pokazuje, jak rozwijała się ówczesna humanistyka i literatura, jak bogate bywało życie kulturalne. Co nie jest obroną Peerelu, jedynie oddaniem sprawiedliwości tym, którzy umieli wykorzystać wszelkie luki w systemie, zachować wewnętrzną wolność i dzielić się nią z innymi. Dodajmy - jak sam autor "Kręgów obcości". (Wydawnictwo Literackie, Kraków 2010, ss. 536.)
