Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →
Kantata stworzona została około 1620 r. we Włoszech jako typ świeckiej muzyki solowej, będącej rodzajem szlachetnej rozrywki. Z czasem pod tą nazwą zaczęły się jednak ukazywać kompozycje bardzo różnorodne, zarówno pod względem ilości wykonawców, jak i sposobów kształtowania formy. Około połowy XVII stulecia kantaty stały się wyrafinowanymi utworami, pisanymi do tekstów wybitnych autorów. Wyszukana poezja szła tu w parze z odpowiednimi środkami muzycznymi, często najbardziej awangardowymi, których zadaniem było uwypuklenie emocji tkwiących w słowie. Kantaty włoskie niejednokrotnie pisane były dla uczestników i przez członków tzw. akademii, muzyka towarzyszyła filozoficznym dysputom akademików. Ponieważ kompozytorami kantat bywali autorzy oper i oratoriów, jak np. Alessandro Scarlatti (1660-1725), na grunt kameralnej formy wprowadzili rozwiązania wykształcone na polu muzyki dramatycznej, zwłaszcza charakterystyczne dla niej dwa typy śpiewu - recytatywy i arie.
Włoski i świecki w swojej genezie gatunek muzyczny, jakim była kantata, około 1700 r.
przeniknął na grunt liturgii luterańskiej, gdzie stał się kontrpropozycją dla tradycyjnego, chóralnego motetu. Ten ostatni typ muzyki wciąż utrzymywał się w kościele niemieckim; motety pisał np. Johann Christoph Bach (1642-1703), kuzyn ojca Jana Sebastiana Bacha. Jednak już w pierwszej połowie XVII stulecia kompozytorzy działający w Niemczech zaczęli korzystać ze zdobyczy ich włoskich kolegów, a symbolem stylistycznego przenikania stała się twórczość Heinricha Schütza (1585-1672). M.in. dzięki jego talentowi w krajach niemieckich pojawiła się nowa, "barokowa" estetyka, zakładająca podporządkowanie warstwy dźwiękowej utworu jego warstwie słownej. Treści i emocje zawarte w słowie narzucały dobór odpowiednich środków muzycznych. Kompozytorzy piszący dla kościoła luterańskiego, których zadaniem było interpretowanie muzyką Słowa Bożego, w drugiej połowie XVII w. zaczęli stosować technikę powstałą we Włoszech, zwaną koncertującą. Polegała ona na wprowadzeniu kontrastu jako zasady kształtowania kompozycji. Dzieło takie, zwane koncertem, składało się z fragmentów o zróżnicowanej liczbie głosów oraz z ustępów czysto instrumentalnych. Część koncertów niemieckich wpasowywała się w liturgię jedynie poprzez dobór odpowiednich tekstów, inne zaś zawierały w sobie także tradycyjne melodie jednogłosowego chorału luterańskiego. Wybitnym twórcą piszącym wieloodcinkowe koncerty kościelne był Matthias Weckmann (ca 1616--1674), uczeń Schütza, organista w kościele św. Jakuba w Hamburgu. Artysta ten jako pierwszy wprowadził do koncertu niemieckiego krótkie, naprzemienne, niesamodzielne odcinki o charakterze recytatywu i arii, odpowiadające narracyjnym i refleksyjnym fragmentom tekstu.
Na powstanie nowej odmiany kantaty, zwanej kantatą luterańską, wpływ miała twórczość Erdmanna Neumeistra (1671--1756), teologa kształconego na uniwersytecie w Lipsku. W ostatnich latach XVII w.
wygłosił on tam cykl prelekcji, w trakcie których zaprezentował własną wizję nowego typu kantaty kościelnej. Składała się ona z kilku ustępów w typie recytatywu i arii. W jego przekonaniu kantata miała być "fragmentem wyjętym z opery". Podstawowy problem dla Neumeistra stanowiło stworzenie podstaw recytatywu niemieckiego, który miał być strukturą nieregularną, naśladującą włoski verso sciolto. Z drugiej strony aria powinna zawierać regularne układy metryczne i rymy, składać się z jednej tylko strofy, do której kompozytor mógłby ściśle dopasować opracowanie muzyczne. Tekst arii miał koncentrować się wokół określonego afektu, przy czym założeniem był powrót pierwszego jej odcinka na końcu ustępu. Recytatywy i arie powinny być ze sobą logicznie powiązane. W 1700-1701 r. Neumeister opublikował cykl tekstów kantat na niedziele i większe święta roku liturgicznego, które miały zastąpić dawniejsze typy muzyki kościelnej. Od roku 1708 poeta zaczął wprowadzać do utworów ustępy przeznaczone dla ansambli i chórów, w tym chorały. Nowego typu kantaty wykonywane były przed kazaniem, a dłuższe, dwuczęściowe - przed i po kazaniu. Tematycznie nawiązywały do czytań z Ewangelii i Listów Apostolskich.
Idea Neumeistra została przez wielu artystów przyjęta z entuzjazmem. On sam, pragnąc uniknąć zarzutu o przenoszenie elementów świeckich do kościoła, odpowiadał pytaniem: "Czyż ten rodzaj poezji, chociaż wzorowany na tekstach dramatycznych, nie może zostać uświęcony, jeśli zostanie przeznaczony w służbie Bogu?". Jeden z kompozytorów przełomu XVII i XVIII w., Johann Kuhnau, jak też teolog luterański Gottfried Scheibel doceniali możliwości tkwiące w nowym typie kantaty kościelnej. Z jej pomocą w duszach wiernych rodziła się święta pobożność, miłość, radość, zadziwienie, smutek i podobne uczucia zgodne z duchem Pisma Świętego.
Johann Sebastian Bach (1675-1750) komponował muzykę kościelną przez całe życie. Początkowo miała postać wieloodcinkowych koncertów i chorałowego concertato. Nowy typ kantaty pojawił się w jego dorobku w okresie działalności w Weimarze, około 1713 r. Tym samym artysta wpisał się w pierwszą generację twórców piszących "zreformowane" kantaty. Opracowywał teksty Neumeistra oraz innych, tworzących pod jego wpływem poetów. Skomponował ponad 300 kantat w kilku cyklach (częściowo zaginionych), szczególnie intensywnie pracował nad nimi w okresie, gdy zajmował stanowisko kantora w kościele św. Tomasza w Lipsku. Niepodważalna siła wyrazu kantat Bachowskich wyrasta z połączenia doskonałej techniki kompozytorskiej, sumującej dotychczasowe osiągnięcia twórców baroku, z dużą dawką emocji tkwiących w tekstach kantat, a wydobywanych przez Bacha za pomocą szerokiego wachlarza figur retoryki muzycznej. Dla kolejnego pokolenia kompozytorów i słuchaczy rozwiązania te nie były już atutem. Przyszła moda na klasyczną prostotę, umiarkowanie i naturalność...
Dr Aleksandra Patalas jest adiunktem w Instytucie Muzykologii UJ. Jej zainteresowania naukowe koncentrują się na teorii muzyki XVII w. i historii kultury muzycznej XVI-XVIII w.
W czasie Wratislavii będzie można wysłuchać interpretacji kantat przedbachowskich (m.in. Buxtehudego) w wykonaniu zespołu Cantus Cölln pod batutą Konrada Junghänela oraz kantat powstałych w kręgu rodziny Bachów w wykonaniu The Monteverdi Choir & English Baroque Soloists z Johnem Eliotem Gardinerem.
